M Strafrechtelijk sanctierecht
Week 1: Inleiding en uitgangspunten
Tentamen: 2 juni
Her: 4 juli
Sanctierecht, kent grofweg 2 centrale aspecten.
- Enerzijds gaan we het hebben over de oplegging van sancties: welke sancties
hebben überhaupt? Wanneer kunnen we die sancties opleggen onder welke
voorwaarden? Wat zegt de wet daarover? Wat zegt jurisprudentie daarover?
- Anderzijds: de tenuitvoerlegging van sancties. Wat betekent het nu als je als
veroordeelde zo’n sanctie krijgt opgelegd? Wat is je rechtspositie als zo’n sanctie ten
uitvoer wordt gelegd? Hoelang duurt zo’n sanctie? Wanneer kan een sanctie worden
verlengd en wanneer houdt zo’n sanctie van rechtswege op?
Deze 2 thema’s staan centraal in deze cursus. Die benaderen we vanuit
2 verschillende perspectieven
1. Positiefrechtelijk perspectief: wat zegt het geldende recht nu over de oplegging
van sancties en de ten uitvoerlegging van deze sancties?
2. Vanuit actuele discussies, zowel op het niveau van wetgeving als op het niveau
van literatuur. Wat wil de wetgever gaan veranderen? Is dat een goed idee of
niet? Wat zegt de literatuur hierover? En wat vinden wij daarvan? Die discussie
blijkt bijzonder actueel.
Benadering strafrechtelijk sanctierecht
De bandering in deze cursus vindt plaats vanuit verschillende perspectieven.
Theoretisch: waarom sanctioneren?
o Enerzijds gaan we kijken vanuit een theoretisch perspectief/theoretische
benadering, waarbij we de vraag stellen: waarom sanctioneren we nu
eigenlijk? Waarom leggen we straffen en maatregelen op?
Effectiviteit van sanctioneren
o Hebben sancties het beoogde effect? Helpen sancties wel om het beoogde
doel dat we daarmee hebben, te bereiken? We kunnen delinquenten wel
opsluiten, maar worden ze daar beter van? En is dat überhaupt een doel van
de gevangenisstraf? En wanneer is een sanctie eigenlijk überhaupt effectief?
Is dat als een ISD’er nooit meer recidiveert? Of is dat als een ISD’er nog maar
2/3 keer recidiveert? Of is het misschien voldoende dat iemand gedurende
zijn sanctie/TBS-maatregel buiten de muren van de PI geen strafrechtelijk feit
meer kan plegen? Kortom: in het verlengde van de vraag ‘waarom leggen we
nu eigenlijk straffen op?’ ligt de vraag ‘werken die sancties wel voor de door
ons vastgestelde doelen?’ Om te beoordelen of de sancties effect hebben,
kunnen we deel kijken naar de theoretische benadering (want we moeten
eerst vaststellen: waarom straffen we nu eigenlijk?), maar die theoretische
benadering helpt ons niet veel verder bij de vraag of dat de ten uitvoerlegging
van die sanctie daadwerkelijk tegemoetkomt aan die doeleinden. Daarvoor
kun je beter kijken naar de rechtshistorische benadering.
Rechtshistorisch: wat werkt?
o Deze benadering kan inzicht geven in de vraag waarom we NU bepaalde
sancties nog hebben, welke sancties we eerst hadden en waarom die
sancties zijn afgevallen en in dat licht kun je iets zinnigs zeggen over in
hoeverre de huidige sancties wel of geen effect hebben.
Recente ontwikkelingen
o Tegelijkertijd moeten we ook telkens kijken naar actuele ontwikkelingen, zoals
een verhardend strafklimaat en ontwikkelingen binnen het risicostrafrecht.
Uitgangspunten strafrechtelijk sanctierecht
,Theoretisch: waarom sanctioneren?
Vergelding
o Opzettelijke leedtoevoeging. Een hele belangrijke. Om die reden gaat
vergelding over: straffen zou het opzettelijk toevoegen van leed
rechtvaardigen als iemand het VERDIEND heeft omdat hij/zij een grondnorm
geschonden heeft. Het gaat om verdiend leed.
o Vergelding wordt vaak gezien als de grondslag van straf. Vergelding
definiëren we als een intentioneel doelbewust toebrengen van leed. En dat
principe is zo oud als de bijbel, oog om oog, tand om tand. Iemand pleegt een
delict, slaat daarbij als het ware een deuk in de rechtsorde. Om die deuk weer
te herstellen, moeten we met een tegenreactie komen/moeten we die deuk in
de tegengestelde richting uitdeuken en dan is alles weer opgelost. Lijkt
logisch, noodzakelijk en rechtvaardig. Toch bestaat daar veel discussie over.
Want: vergelding is opzettelijke leedtoevoeging door de staat aan het individu.
Het morele uitgangspunt is dat je anderen moet behandelen zoals je zelf ook
behandeld wil worden, waarbij het argument is: we spreken met zijn allen af
dat we normen niet mogen schenden en wat doet de staat? In reactie op het
schenden van een norm, schendt de staat NOG een norm. Die schendt de
norm van de veroordeelde (zijn recht op vrijheid bijv.). Tegelijkertijd kun je
daar tegenoverstellen dat vergelding het leed van slachtoffers verzacht of
wegneemt.
o Hersteldenkers zijn niet zo overtuigd van het nut van straffen in de zin van
vergelding. Die wijzen erop dat het intentioneel schade toebrengen aan de
dader in de zin van vergelding niets oplost. De dader schendt een grondnorm
middels een delict, als reactie daarop schendt de staat exact OOK een
grondnorm van de dader (door hem naar de gevangenis te sturen). Wat
herstelt dat? Dit leidt toch tot MEER schade? We hebben dan 2 geschonden
grondnormen? We hebben hiermee toch niets opgelost?
Als uitweg in deze discussie komen we bij normbevestiging:
Normbevestiging
o Als we niet ingrijpen/niet straffen, dan wordt de norm niet bevestigd. Door wel
in te grijpen via straffen, bevestigen we het belang van bepaalde
rechtsnormen. We bevestigen dat we het niet oke vinden als er gestolen
wordt. We moeten straffen omdat we die normen moeten bevestigen. Als
iemand iets doet wat niet mag en we reageren daarop, dan bevestigen we
daarmee de geschonden norm. We hebben met zijn allen afgesproken dat je
niet mag stelen, schend je die norm: dan krijg je straf. Door iemand te straffen,
bevestigen we die norm. We bevestigen dat we met zijn allen bepaalde
afspraken hebben gemaakt (dat we niet mogen stelen, dat we basisnormen
niet schenden)
Herstel
o Een nieuwere eend in de bijt: het herstellen van een aangerichte schade, al
dan niet materieel. Maar het kan ook gaan om het herstellen van de band
tussen slachtoffer en dader.
o Als het gaat om het afkeuren van gedrag en het bevestigen van de norm: dan
hebben we daar toch geen straf voor nodig? Daar hebben we toch geen
vergelding voor nodig? Er zijn dan andere manieren om normen te
bevestigen: denk aan verplichting tot herstel. Laat de verdachte sorry zeggen,
laat hem de schade repareren of vergoeden. Daarbij is van belang dat
combinaties mogelijk zijn.
Speciale en generale preventie
o Speciaal: iemand pleegt een delict, die tikken we op de vingers in de hoop dat
hij het de volgende keer niet meer doet.
, o Generaal: we tikken iemand anders op de vingers in de hoop dat iedereen die
dat ziet daarvan leert en geen strafbare feiten zullen plegen.
o Dit zijn 2 nobele doelen: 1) we willen zo min mogelijke strafbare feiten en 2)
we willen een beveiligde samenleving. Tegelijkertijd laat onderzoek op
onderzoek zien dat deze 2 doelen niet realistisch zijn. Een enkeling leert van
zijn straf, een enkeling ziet dat een ander gestraft wordt en pleegt daarom
geen strafbare feiten, MAAR: het punt is dat delinquent gedrag in veel
gevallen niet rationeel is. We maken geen rationele afwegingen tussen
de kosten en baten op basis waarvan we handelen. Delinquent gedrag
komt NIET op die manier tot stand. Voorbeeld: lekker nummertje in de auto,
je gaat dan automatisch harder rijden (je maakt hierbij dus GEEN rationele
afweging, je gaat niet nadenken: welke boete ga ik nu riskeren?) Zo werkt
het niet! Zo komt dat gedrag dus tot stand: het is NIET puur rationeel! En
omdat het NIET puur rationeel tot stand komt, is het moeilijk om dat gedrag te
sturen, al helemaal niet door de enkele dreiging met een sanctie.
o Dat neemt echter niet weg dat we dit niet moeten proberen. Met maatregelen
en straffen proberen we bij te dragen aan het verminderen van criminaliteit.
We kennen de ISD, TBS. Voor sommige auteurs zijn deze maatregelen
veelbelovend om te werken aan speciale preventie.
o Een middel om dat doel te bereiken is resocialisatie door de tenuitvoerlegging
van een straf zoveel mogelijk dienstbaar te maken aan het proberen te
verbeteren van gedrag van de betrokkene. Daarmee beogen we dat de
betrokkene succesvol kan terugkeren in de maatschappij. Bij dat succesvol
terugkeren daar hoort ook bij dat je geen delicten meer pleegt zodra je terug
bent in de vrije samenleving. Je kunt jezelf voorstellen dat de behoefte
afneemt wanneer je naar buiten gaan met een baan, een opleiding, binnen de
muren hebt geleerd je impulsen te beheersen = beschermende factoren die
we willen optimaliseren gedurende de tijd dat iemand in detentie zit. Middels
resocialisatie werk je aan speciale preventie.
Theoretisch: waarom straffen?
Ondanks dat straffen ergens dus misschien irrationeel lijkt, zijn er wel theorieën die straffen
rationeel beogen te rechtvaardigen. In Nederland onderscheiden we 3 categorieën:
Vergeldingstheorieën (absoluut)
o Binnen de absolute theorieën wordt de rechtvaardiging/de rechtsgrond/het
doel (alles) teruggeleid tot vergelding = tot het feit dat iemand een straf
verdient omdat hij een strafbaar feit heeft gepleegd. De grondslag en het
doel van straffen ziet puur en alleen op vergelding. Het perspectief is
terugkijkend: jij hebt een delict gepleegd en omdat jij het in het verleden een
delict gepleegd hebt, verdien je nu straf. Tegelijkertijd eist in deze theorie
vergelding ook een redelijke verhouding tussen de straf en de ernst van het
delict. Dus een redelijke verhouding tussen de mate van straf/de omvang van
de straf en de misdaad die iemand gepleegd heeft. Waarom is dat? Als we
straffen omdat jij die straf verdient, dan kunnen we NOOIT meer straffen dan
iemand heeft mis gedaan. We kunnen NIET boven de vergelding uitstraffen
volgens deze theorie.
o BELANGRIJK: Vergelding legitimeert de straf in deze theorie, maar
limiteert/beperkt de omvang van de straf. De ernst van het delict moet
terugkomen in de straftoemeting. De straf mag niet verder gaan dan
strikt noodzakelijk is in deze theorie. LET OP: komt terug op tentamen!
, Preventietheorieën (relatief)
o De rechtvaardiging om de straffen ligt hier in het doel om te straffen. Het gaat
hierbij voornamelijk om speciale en generale preventie. Het perspectief hierbij
is niet terugkijkend, maar vooruitkijkend. Als we je goed op de vingers
tikken, zul je in het vervolg wel nadenken. Óf: als we je opsluiten, kun je
gedurende die tijd geen strafbare feiten plegen. Je bent op die manier
onschadelijk gemaakt.
o De daad wordt niet centraal gesteld, maar de persoon van de dader: wie is de
persoon die het delict heeft gepleegd? De dader is kneedbaar, we kunnen die
beïnvloeden = de moderne richting. Binnen de moderne richting
individualiseerde het strafrecht. Er kwamen sanctiemodaliteiten bij zodat we
steeds meer op maat konden gaan straffen. Wat is het probleem van DEZE
dader? Wat is de onderliggende problematiek van DEZE dader waardoor hij
delicten pleegt? En hoe kunnen we daaraan werken? Welke sancties hebben
we daarvoor nodig?
o De kritiek op deze theorie: het zou de inhoud van straf onvoldoende
afbakenen. Er zijn hier geen grenzen. Straf is namelijk gelegitimeerd zolang
het doel gelegitimeerd is. Dan heb je niet zoals ‘straf moet proportioneel zijn
aan de ernst van het delict’. NEE! Zoiets speelt hier geen rol (wel bij
vergelding, maar niet hier). In deze theorieën is straf gelegitimeerd zolang
de straf voldoende preventief werkt. Dan is de sky letterlijk de limit (want
zolang je iemand opsluit, kan die persoon geen strafbare feiten meer plegen =
preventieve werking). DUS: wat is dan de normatieve grens van straf binnen
deze theorie? Dat is een belangrijk kritiekpunt.
Verenigingstheorieën (combinatie)
o De vergeldingstheorie en preventietheorie sluiten elkaar niet uit. Ze kunnen
ook onder de verenigingstheorie worden geschaard: ze fungeren hierbij als
het ware als twee kanten van dezelfde medaille. Vergelding vormt de
grondslag voor straf + bepaalt de maximale omvang van de straf (= die
legitimeert de straf en limiteert de omvang van straf over de band van
proportionaliteit met de ernst van het delict). En binnen de sanctieruimte (= die
maximale omvang van die straf die vergelding legitimeert) wordt de straf
ingevuld naar doeleinden van sociale en generale preventie.
o Dit is de heersende bandering in Nederland!
o Beide perspectieven (vergeldingstheorie en preventietheorie) ontwikkelen zich
in overtreffende trap. We kennen allemaal het beroep op zwaarder straffen. In
2006 = van 20 naar 30 jaar. Voorstel van ophoging naar 40 jaar is inmiddels
gesneuveld en in reactie daarop willen we doodslag verhogen van 15 naar 25
jaar. Allemaal omdat we vinden dat 15 jaar te weinig is, dat doodslag veel
