TILBURG UNIVERSITY
Rechtsfilosofie
2021-2022
Hoorcolleges & literatuur
, Inhoudsopgave
Week 1 – Natuurrecht ................................................................................................................................ 5
1.1 Wat is filosofie?................................................................................................................................. 5
1.2 Wat is filosofisch denken en wat is rechtsfilosofie? ......................................................................... 5
1.3 Antigone – Natuurrecht VS. Rechtspositivisme ................................................................................ 6
1.4 Thomas van Aquino en het natuurrecht ........................................................................................... 8
Week 2 – Natuurrecht .............................................................................................................................. 10
2.1 Gustav Radbruch ............................................................................................................................. 10
2.2 Het vroegere denken van Radbruch (1931) .................................................................................... 10
2.3 De late Radbruch (na WOII) ............................................................................................................ 12
2.4 Aanbrengerszaak Puttfarken vs. Gottig .......................................................................................... 13
2.5 Natuurrecht..................................................................................................................................... 14
2.5.1 Berlin Wall Shooting Case (De muurschutters)............................................................................ 14
Week 3 – Rechtspositivisme ..................................................................................................................... 16
3.1 John Austin (beveltheorie) .............................................................................................................. 16
3.2 Austins kritiek op het natuurrecht .................................................................................................. 17
3.3. Kritiek op mensenrechten door de rechtspositivist....................................................................... 18
3.4 Luftsicherheitsgesetz-zaak – authorization to shoot down aircraft in the Aviation Security Act
void. ...................................................................................................................................................... 18
Week 4 – Rechtspositivisme ..................................................................................................................... 19
4.1 H.L.A Hart ........................................................................................................................................ 19
4.2. Weerlegging van kritiek op de scheiding van recht en moraal ...................................................... 19
4.3 De zuivere rechtsleer van Hans Kelsen ........................................................................................... 21
4.4. Tegenstelling in het recht .............................................................................................................. 23
4.5. Samenvatting van de eerste module: wat is ‘recht’? .................................................................... 23
Week 5 – De rechtstaat ............................................................................................................................ 24
5.1 ‘On the rule of law’ – formele theorieën van de rechtsstaat (Tamanaha) ..................................... 24
5.2 Lon Fuller – acht beginselen legaliteit ............................................................................................ 26
5.3 U.S Supreme Court, Lucas v. South Carolina Coastal Council (1992).............................................. 27
Week 6 – Mensenrechten ......................................................................................................................... 29
6.1 Hohfeld: wat zijn rechten? .............................................................................................................. 29
6.2 Hohfelds systeem ............................................................................................................................ 30
6.3 Wil-theorie en belangentheorie ..................................................................................................... 31
6.4 Wat zijn mensenrechten? ............................................................................................................... 32
6.5 Waarom hebben we mensenrechten? ........................................................................................... 33
6.6. Rechtspositivistische kritiek op mensenrechten ........................................................................... 35
© 2022 L.D. de Graaf 2
, 6.7 Bentham’s kritiek (Anarchic Fallacies – The Philosophy of Human Rights (2001/1796) ................ 35
Week 7 – Botsende Mensenrechten ........................................................................................................ 37
7.1 Het utilisme ..................................................................................................................................... 37
7.2 Utilisme en Mensenrechten............................................................................................................ 37
7.3 Botsende rechten (Jeremy Waldron) .............................................................................................. 38
7.4 Oplossingen voor botsende rechten ............................................................................................... 39
7.5 Kontaktsperregesetz – German Federal Constitutional Court, Decision of 1 August 1978, 2 BvR
1013, 1019, 1034/77, BVerfGE 49, 24................................................................................................... 41
Week 8 – Politieke verplichting (de morele verplichting om de wet te gehoorzamen) ........................... 43
8.1 Politieke verplichting ...................................................................................................................... 43
8.1.1 Plato: politieke verplichting ......................................................................................................... 43
8.2 John Locke ....................................................................................................................................... 44
8.2.1 De Toestemmingstheorie (consent theory) ................................................................................. 45
8.2.2 Problemen met de ‘consent theory’ ............................................................................................ 46
8.3 Het fair play argument voor politieke verplichting – John Rawls ................................................... 46
8.3.1 De voor-en nadelen van de fairplay-theorie................................................................................ 48
8.4 Toestemmingstheorie VS Fair play-theorie samengevat ................................................................ 49
Week 9 – De rechtvaardiging van straf ..................................................................................................... 50
9.1 De Utilistische theorie (Jeremy Bentham) ...................................................................................... 50
9.2 De rechtvaardiging van straf – utilistische theorie ......................................................................... 50
9.2.2 Wanneer is straffen niet gerechtvaardigd? ................................................................................. 51
9.3 Kritiek op de utilistische strafrechtvaardigingstheorie ................................................................... 52
9.4. De rechtvaardiging van straf – Retributivisme .............................................................................. 53
9.5. Kritiek op de retributivistische strafrechtvaardigingstheorie ........................................................ 53
9.6 Gemengde theorie H.L.A. Hart ........................................................................................................ 54
9.7 U.S. Supreme Court – Lockyes .v Andrade, 538 U.S. 63 (2003) ...................................................... 54
Week 10 – Vrije wil ................................................................................................................................... 56
10.1 Introductie .................................................................................................................................... 56
10.2 The Kenneth Parks case – Sleep Driving and Sleep Killing ........................................................... 56
10.3 De deterministische visie van Lamme .......................................................................................... 57
10.4 De visie van Morse: vrije wil intact ............................................................................................... 59
10.5 Strawson en verantwoordelijkheid ............................................................................................... 59
10.6 Strawson en straf .......................................................................................................................... 60
10.7 Gevolgen indien de vrije wil verdwijnt ......................................................................................... 60
Week 11 – Burgerlijke ongehoorzaamheid – Klokkenluiden .................................................................... 62
11.1 De standaarddefinitie van burgerlijke ongehoorzaamheid volgens Rawls................................... 62
© 2022 L.D. de Graaf 3
, 11.2 De rol van burgerlijke ongehoorzaamheid is een constitutionele democratie ............................ 63
11.3 Argumenten tegen burgerlijke ongehoorzaamheid ..................................................................... 63
11.4 Klokkenluiden................................................................................................................................ 64
11.5 Snowdens rechtvaardiging voor klokkenluiden ............................................................................ 64
11.6 European Court of Human Right (Grand Chamber) Guja v. Moldova 12 February 2008
application No, 14277/04 ..................................................................................................................... 65
11.7 Botsing van plichten...................................................................................................................... 66
11.8 Kritiek op klokkenluiden – Shiffrin ‘’the Moral Neglect of Negligence’’ ....................................... 67
Week 12 – Gewetensbezwaren en liberale neutraliteit ........................................................................... 68
12.1 Liberale neutraliteit ...................................................................................................................... 68
12.2 The original position – Rawls ........................................................................................................ 68
12.3 Waldron (1998) Neutrality, political ............................................................................................. 71
12.4 ECLI:NL:CRVB:2016:606 Weigerambtenaar .................................................................................. 71
© 2022 L.D. de Graaf 4
, Module 1 – De aard van het recht
Deze eerste module is gefocust op één centrale vraag, die conceptueel van aard is: Wat is het recht? We
zullen deze vraag bespreken door twee belangrijke, met elkaar botsende rechtsfilosofische theorieën te
behandelen: het natuurrecht en het rechtspositivisme. Moet het recht in overeenstemming zijn met morele
principes om geldig recht te zijn of kunnen onrechtvaardige wetten ook geldige wetten zijn? Overlappen
de sferen van recht en moraal of moeten deze strikt van elkaar gescheiden blijven? En wat zijn zo de voor-
en de nadelen van een natuurrechtelijke kijk of een rechtspositivistische kijk op het recht? Met deze laatste
vraag komt er in deze eerste module ook al wat normatieve analyse aan bod.
Week 1 – Natuurrecht
1.1 Wat is filosofie?
Filosofie is vragen naar de onderliggende structuur of reden van dingen. Het is identificatie van onze
aannames voor onze beweringen. Wanneer je bijvoorbeeld beweert dat het nooit te rechtvaardigen is om
een mensenleven te nemen, dan liggen daar een aantal aannames aan ten grondslag over de intrinsieke
waarde van een mensenleven. Filosofie is het verkennen van de manier waarop we over onze wereld
denken en daar vragen over stellen. Het draait om inzicht zodat je betere vragen stelt en ‘meer’ ziet.
1.2 Wat is filosofisch denken en wat is rechtsfilosofie?
Filosofisch denken
Filosofisch denken is gesystematiseerd denken vanuit concrete voorbeelden om de achterliggende
principes van ons denken te achterhalen. Precisie in begrippen is daarbij van groot belang.
Redeneervormen in de filosofie lijken op die van het juridisch redeneren. Denk bijv. aan analogie
redeneringen, a-contrario redeneringen, teleologisch redeneren (naar het doel toe redeneren) en
redeneringen volgens de regels van de logica. Er zijn ook verschillen tussen filosofisch en juridisch
denken. Zo zijn de regels waar een jurist zijn redenering op baseert gegeven. De jurist neemt aan dat een
artikel uit een wetboek op een bepaalde manier is geformuleerd. In de filosofie zijn de regels echter niet
gegeven. Het gaat er juist om de regels te ontdekken vanuit verschillende bronnen: denk bijvoorbeeld aan
menselijke natuur of menselijke interactie/cultuur.
Rechtsfilosofie
Rechtsfilosofie is het denken over het recht en proberen te beantwoorden wat recht, recht maakt.
Rechtsfilosofie kan zich richten op het bestaande rechtsstelsel (rechtspositivisme), op het morele begrip
van rechtvaardigheid (natuurrecht) of op de belangen ten behoeve waarvan het recht dient
(rechtsrealisme/instrumentalisme/interactionisme). Rechtsfilosofie is van belang om een goede jurist niet
alleen regels moet kunnen toepassen, maar ook de principes achter de regels moet begrijpen.
Dit vak focust zich met name op de achterliggende grondgedachte van de rechtsregels. Waarom is het
bijvoorbeeld zo dat er mensenrechten zijn die maken dat mensen een onvervreemdbaar recht op leven
hebben? Welke grondgedachten liggen hieraan ten grondslag en wat voor aannames moeten we hiervoor
maken?
Dubbele taak van de rechtsfilosofie
Conceptuele analyse: dit gaat om het verhelderen, uitleggen en definiëren van de begrippen. Waar hebben
we het over als we het hebben over het recht of over de rechtsstaat? War zijn mensenrechten en hoe
verschillen ze van andere rechten? Rechtsfilosofen proberen een definitie te geven van het recht.
Wat is het recht?
Wat is de rechtsstaat?
Mensenrechten zijn universele, onvervreemdbare rechten, gericht tegen staten
Normatieve analyse: dit gaat niet over de beschrijving van rechten, maar waarom we die zouden moeten
hebben.
Is een bepaalde wet rechtvaardig?
Welke mensenrecht zou zwaarder moeten wegen wanneer er twee botsen?
© 2022 L.D. de Graaf 5
, Hoe moeten we handelen, wat zijn we andere verschuldigd?
Waarom is het gerechtvaardigd om mensen te straffen bij overtredingen?
Hoe moeten wij onze samenleving inrichten? Hierbij vervagen de grenzen tussen rechtsfilosofie en de
andere takken van de filosofie, zoals moraalfilosofie
Iedereen zou gelijke rechten moeten hebben op basis van hun mens-zijn alleen
Module I betreft de conceptuele analyse
Module II betreft de normatieve analyse
Module III betreft een normatieve analyse, waarbij ook bepaalde concepten van vrije wil, liberale
neutraliteit worden verhelderd
Formele VS substantieve theorieën van de rechtsstaat
1) Formele theorie: het enige wat je nodig hebt om van een rechtsstaat te kunnen spreken is dat wetten
een bepaalde vorm hebben. Deze theorie stelt geen eisen aan de inhoud van de wetten, alleen aan de
vorm van de wetten, hoe ze tot stand moeten komen.
2) Substantieve theorie: stelt juist wel eisen aan de inhoud van de wetten. Bijvoorbeeld dat ze in
overeenstemming moeten zijn met mensenrechten of met een hoger recht.
1.3 Antigone – Natuurrecht VS. Rechtspositivisme
Introductie:
2500 jaar geleden werd de tragedie Antigone geschreven door Sofokles. Dit stuk bevat een heleboel
thema’s die we in dit vak voorbij zullen zien komen. Bijvoorbeeld de vraag of we een morele plicht hebben
om de wet te gehoorzamen, wanneer we die wet mogen overtreden, de rol van de religie in een civiele
staat en de strijd tussen banden van burgerschap en familiebanden. Maar het belangrijkste wat uit dit
verhaal naar voren komt is de verhouding tussen het natuurrecht en het rechtspositivisme wat eerst zal
worden besproken.
Leesinstructie: Ondervind in deze tragedie aan den lijve, als het ware, het conflict tussen natuurrecht en
rechtspositivisme. De laatste positie wordt vertegenwoordigd door Creon die eist dat geldend recht
simpelweg wordt nageleefd, of het nu rechtvaardig is (of wordt bevonden) of niet; de eerste wordt
vertegenwoordigd door Antigone die meent dat zij boven alles een hogere wet moet gehoorzamen en deze
is nu eenmaal strijdig met het verbod van Creon.
Het verhaal van Antigone
Het verhaal van Antigone (Sofokles, Antigone (2009/441 v. Chr.)) gaat over een burgeroorlog in Thebe
waar twee zonen van Oikos (voormalige koning) in conflict staan. Het conflict eindigt in een duel tussen
de twee broers waarbij zij elkaar doden. Creon (de nieuwe koning) beveelt het lijk van de broer die
landverrader was, onbegraven te laten. Wie dit verbod overtreedt zal gestenigd worden. Het niet begraven
van het lijk van deze man dient als schrikbeeld. Het niet begraven van een lijk was immers een vreselijke
straf voor de oude Grieken, nu de ziel daardoor de onderwereld niet kan bereiken. Antigone, de zus van
de onbegravene, ziet zichzelf voor een dilemma gesteld: moet ze naar het recht van Creon luisteren en
accepteren dat haar broer niet begraven wordt of moet ze haar broer begraven zodat hij wel naar het
hiernamaals kan gaan?
Haar dilemma kan als volgt worden uitgedrukt: enerzijds het positief geldende recht van koning Creon
volgen of anderzijds het hogere (goddelijke) natuurrecht volgen en haar broer begraven. Het doel van deze
Griekse tragedie is om de spanning tussen het natuurrecht en het rechtspositivisme te schetsen.
Creon: En toch waagde je mijn verbod te trotseren?
Antigone: Het was Zeus toch niet die het uit liet gaan. En evenmin heeft het recht van de
onderaardse goden ons mensen ooit met dit gebod belast. Verder vond ik niet dat uw bevelen zo
machtig waren dat zij de ongeschreven godenwetten mochten tarten. U bent een sterveling, die
wetten zijn van alle tijden… Ik wilde de goddelijke wet niet breken uit angst voor een menselijk
verbod zodat ik voor het gerecht der goden als beklaagde zou komen te staan.
© 2022 L.D. de Graaf 6
