Strafrechtelijk sanctierecht
Verplichte studiestof in de syllabus
(Jurisprudentie, artikelen e.d.)
Tilburg University
Jaar 2021/2022
, Week 1: Inleiding en uitgangspunten
Discussie: is de vrije wil noodzakelijk voor strafrechtelijke verantwoordelijkheid en het
sanctierecht?
Volgens het determinisme vindt geen enkele gebeurtenis willekeurig plaats. Alles wat gebeurt en
dus ook hoe de mens handelt heeft een vooraf bepaalde reden. Volgens het determinisme is de
gedachte dat de mens beschikt over een vrije wil dan ook een illusie. Deze opvatting kent
verschillende onderbouwingen, zoals religie (de toekomst ligt in Gods handen) en de
natuurwetenschap (causale natuurwetten bepalen het verloop der dingen). De meest recente
onderbouwing komt uit de neurowetenschappen, die lijken aan te tonen dat al ons handelen is
terug te leiden naar fysieke, neurale processen waarover we zelf geen controle hebben (zie bijv.
het Libet-experiment). Grofweg kunnen drie stromingen worden onderscheiden.
1. Hard determinism accepteert dat het determinisme en vrije wil onverenigbaar zijn, beaamt
het determinisme en wijst het bestaan van de vrije wil daarmee af.
2. Libertarianism accepteert eveneens dat het determinisme en vrije wil onverenigbaar zijn,
maar ontkent het determinisme en accepteert daarmee het bestaan van de vrije wil.
3. Compatibilism accepteert het determinisme, maar stelt dat dit het bestaan van een vrije wil niet
hoeft uit te sluiten. Determinisme en vrije wil zijn met elkaar verenigbaar. "Man can do what he
wills but he cannot will what he wills”
Als we ervan uitgaan dat het determinisme waar is, wat betekent dat dan voor de
legitimiteit van het strafrecht, dat sterk is gebaseerd op de vergeldingsidee, het retributivisme?
Kunnen we gedrag nog wel strafbaar stellen en bestraffen als daders net zoals ieder ander mens
niet blijken te beschikken over een vrije wil? Greene en Cohen beantwoorden deze vraag
bevestigend. Zij zoeken het antwoord in de gevolgenethiek, het consequentialisme. Caruso
zoekt het antwoord in het zogenaamde Public Health-Quarantine Model. Overtuigen deze
alternatieve perspectieven op het strafrecht?
Artikelen en jurisprudentie
J. Greene & J. Cohen, ‘For the law, neuroscience changes nothing and everything’, Phil. Trans.
R. Soc. Lond. B 2004, 359, 1775-1785
- Artikel gaat over de vrije wil, en de rol die neurowetenschap in de toekomst kan spelen in het
kader van wetgeving en de vraag of het idee van vergelding als doel voor straf (retributivisme)
nog wel past in een tijd waarin de neurowetenschap steeds meer aanwijzingen geeft dat het
handelen van mensen niet gebeurt op basis van een ‘vrije wil’, maar dat dit gebeurt op basis van
determinisme (alles wat gebeurt, komt voort uit een vooraf vastgestelde wijze omdat het
universum en menselijke cognitieve processen de natuurkundige wetten volgen).
,- Auteurs stellen dat hard determinisme het meest correcte model is voor de vrije wil. Ze stellen
dat vrije wil in feite een illusie is. Daaruit volgt echter niet dat er geen gelegitimeerde plek is
voor criminele verantwoordelijkheid.
- Auteurs stellen dat de wet voorschrijft dat men juridisch verantwoordelijk is voor zijn acties
wanneer iemand redelijk rationeel kan handelen. Wanneer er geen sprake is van een rationeel
cognitief vermogen (bijvoorbeeld bij geesteszieken, minderjarigen) kan men wel moreel gezien
verantwoordelijk gehouden worden voor crimineel gedrag, maar niet wettelijk (legal). De pleger
van het gedrag heeft immers geen redelijk vermogen tot rationeel gedrag.
- Auteurs stellen dat het concept van retributivisme gebaseerd is op het idee dat de mens een
volledig vrije wil heeft, en dat er geen sprake is van determinisme. Het doel van leedtoevoeging,
vergelding is aldus gebaseerd op een foutieve assumptie dat de mens handelt op basis van een
vrije wil.
- Auteurs stellen dat ze verdedigers zijn van hard determinism¸ en consequentialism voorzover
dit gaat over verantwoordelijkheid. Ze stellen dat het idee van consequentialism hulpvol is omdat
het groepen mensen onderscheid die wel of niet kunnen worden beinvloed door de afschrikkende
werking van de wet. Mensen met geestesziekten of minderjarigen zijn dat niet. Ook mensen die
handelen onder wettelijke uitzonderingsgronden (denk aan noodweer bijvoorbeeld). Mensen die
handelen zonder dergelijke beperkingen, handelen ‘vrij’ en met ‘vrije wil’.
- Uiteindelijk is het belangrijkste aspect van dit artikel dat de auteurs pleiten voor een
rechtssysteem dat niet uitgaat van retributivistische uitgang van criminele verantwoordelijkheid:
‘Free will as we ordinarily understand it is an illusion generated by our cognitive architecture.
Retributivist notions of criminal responsibility ultimately depend on this illusion, and, if we are lucky,
they will give way to consequentialist ones, thus radically transforming our approach to criminal justice.
At this time, the law deals firmly but mercifully with individuals whose behaviour is obviously the product
of forces that are ultimately beyond their control. Some day, the law may treat all convicted criminals
this way. That is, humanely.’
G. D. Caruso, ‘Justice without Retribution: An Epistemic Argument against Retributive Criminal
Punishment’, Neuroethics 2020, 13.
- Auteur is net als vorige auteurs van mening dat retributivistische bestraffing onrechtvaardig is.
Hij suggereert een nieuw model ‘that provides an ethically defensible and practically workable
alternative to retributivism’. Hij schetst hierbij het voorbeeld hoe de samenleving omgaat met
besmettelijke en gevaarlijke ziekten, en trekt dit door naar criminelen.
- Mensen die besmet zijn met ziektes kunnen omwille van zelfbescherming of bescherming van
de samenleving onder omstandigheden bevolen worden in quarantaine te gaan. Auteur stelt dat
criminelen eveneens in dit kader geplaatst kunnen worden. Minder gevaarlijke criminelen,
analoog aan minder besmettelijke en gevaarlijke ziekten, kunnen met minder zware middelen
bestraft worden omdat het doel (van zelfbescherming en bescherming van de samenleving) na
een kortere tijd niet meer rechtvaardig is. De nadruk moet dan ook liggen op rehabilitatie om de
, criminelen zo snel mogelijk ‘beter te maken’ zodat ze weer ‘uit quarantaine kunnen’. We
behandelen zieke mensen immers ook met een zo licht mogelijke behandeling die effectief de
ziekte kan wegnemen.
- Auteur stelt dat er meer nadruk moet liggen op preventie van criminaliteit. In dit kader
vergelijkt hij de doelen die een samenleving nastreeft met betrekking tot volksgezondheid,
dezelfde factoren zijn die mensen een ‘gelukkig leven’ geven en derhalve minder snel crimineel
maakt. Hij stelt dat de criteria ‘health, reasoning, self-determination, attachment, personal
security, and respect belangrijk zijn voor menselijk welzijn. Wanneer we meer aandacht richten
op ‘social justice’, waarbij we als samenleving deze doelen nastreven, zal de criminaliteit ook
afnemen.
- ‘Retributivists tend to disagree since they approach criminal justice as an issue of individual
responsibility and desert, not as an issue of prevention and public safety. I believe it is a mistake
to hold that the criteria of individual accountability can be settled apart from considerations of
social justice and the social determinants of criminal behavior. Making social justice
foundational, as my public health-quarantine model does, places on us a collective responsibility
—which is forward-looking and perfectly consistent with free will skepticism—to redress unjust
inequalities and to advance collective aims and priorities such as public health and safety. The
capability approach and the public health approach therefore fit nicely together. Both maintain
that poor health and safety are often the byproducts of social inequities, and both attempt to
identify and address thes esocial inequities in order to achieve a sufficient level o fhealth and
safety’
- ‘Summarizing the public health-quarantine model, then, the core idea is that the right to harm
in self-defense and defense of others justifies incapacitating the criminally dangerous with the
minimum harm required for adequate protection. The resulting account would not justify the sort
of legal punishment whose legitimacy is most dubious, such as death or confinement in the mos
tcommon kinds of prisons in our society. The model also specifies attention to the well-being of
criminals, which would change much of current policy. Furthermore, the public health
component of the theory prioritizes prevention and social justice and aims at identifying and
taking action on the social determinants of health and criminal behavior. This combined
approach to dealing with criminal behavior, I maintain, is sufficient for dealing with dangerous
criminals, leads to a more humane and effective social policy, and is actually preferable to the
harsh and often excessive forms of punishment that typically come with retributivism’
