Context 1: Steden & burgers in de Lage Landen
1. Een middeleeuwse metropoolregio
In de tijd van steden en staten herleefden de steden in Europa. Landbouwopbrengsten groeiden
door het in cultuur brengen van woeste gronden en het gebruik van nieuwe technieken, zoals een
beter tuig en een betere ploeg. Daardoor was ook bevolkingsgroei mogelijk. Meer mensen konden
zich bezig houden met handel en ambacht in plaats van met landbouw. Vorsten kregen meer
greep op hun gebied en zorgden voor meer veiligheid, dat bood nieuwe kansen voor handel over
langere afstanden. De geldeconomie herleefde.
2. Metropool Vlaanderen
Het was duidelijk waar de herlevende middeleeuwse steden te vinden waren, in het noorden van
Italië en in het zuiden van de Nederlanden waren 2 metropoolregio’s. In Italiaanse regio’s was de
macht vaak in handen van Italiaanse adellijke families, in de Nederlanden waren de burgers aan
de macht. De middeleeuwse stadsburger werden ook wel poorters genoemd omdat ze binnen de
poorten van een stad woonden. Het vervaardigen van wollen stoffen is waar de Vlaamse steden
op gebaseerd waren, dit noemde ze lakens. In de stad Atrecht was de eerste Nederlandse stad
waarin de lakennijverheid opbloeide. Dit kwam doordat er een goede schapenhouderij in de regio
was. Later werd de lijdende rol van Atrecht overgenomen door steden als Brugge en Gent. Brugge
en Gent behoorden rond 1300 tot de grootste steden van noord-west Europa.
3. Handelsstromen
In de tijd van monniken en ridders bestonden tussen noord- en zuid-Europa geen contacten. De
onveiligheid in het feodale Europa maakte handel over langere afstanden onmogelijk. In de tijd van
steden en staten werden deze dingen hersteld. De uitwisseling tussen Vlaanderen en Noord-Italië
liep vooral via jaarmarkten in midden-Frankrijk waar kooplieden elkaar konden ontmoeten, maar
een rechtstreekse verbinding was natuurlijk beter. Dit werd mogelijk door zeeroutes. Dit verklaart
ook waarom Brugge een stad zoals Atrecht ging verdringen. In Brugge hadden veel Europeanen
een vaste vertegenwoordiging. De Duitse Hanze die de Oostzee beheerste was eerst een
samenwerking tussen kooplieden, later werd het een verbond van handelssteden.
4. Gilden
De burgers in de Vlaamse steden organiseerden zich in gilden: organisaties van mensen met
hetzelfde beroep. De machtigste gilden waren koopmansgilden, later werden dit ook de
ambachtsgilden. In Brugge was handel heel belangrijk, in Gent de textielnijverheid. Een gilde
organiseerde niet alleen werk, maar ook het religieuze en sociale leven.
5. Geld- en beurshandel
Geld was in deze periode gemaakt van metaal. Het meenemen van grote bedragen was riskant.
Daarom ging men steeds meer gebruik maken van wisselbrieven. Dat waren brieven gericht aan
een bepaalde persoon waarin de schrijver schreef dat hij een bepaalde persoon een geld bedrag
schuldig was. Deze brief kon worden ingewisseld voor geld bij een bekende van de schrijver. Ook
het meenemen van veel goederen was riskant, in Brugge ontstond de beurshandel. Op de beurs
werden koopcontracten gesloten terwijl de goederen ergens opgeborgen werden.
7. Stadsrechten
Voor het besturen van een gemeenschap van handelaren en ambachtslieden waren andere regels
nodig dan voor het platteland. Stadsburgers wilden zelf beslissen over het bestuur en de
rechtspraak van hun stad. Van de graaf van Vlaanderen kregen ze stadsrechten, zelf bestuur voor
de steden werd geregeld. Door het verlenen van stadsrecht leverde de graaf een deel van zijn
macht in. Door steden te bevoordelen kon een vorst tegengewicht creëren tegen zijn adellijke
leenmannen en daardoor meer centrale macht in zijn rijk te werven. Ook profiteerde de vorst er
van als er in steden veel werd verdiend, dan kon hij meer belasting heffen, met dat geld kon hij
legers huren en ambtenaren inzetten. Ook daarmee creëerde hij tegengewicht bij de adel. Steden
met stadrecht droegen bij aan het tegengaan van de feodale versnippering. De stedelijke burgerij
nam langzaam de rol van de adel als bestuurder over, ook zaken die traditioneel tot de
,
geestelijken toebehoorden werden overgenomen door de burgers. Steden gingen bijvoorbeeld zelf
aan armen zorg doen en ze stichtten zelf basisscholen, dit was voorheen het werk van de
geestelijken. De burgerij ontwikkelde zich als de 3e stand, de adel werd steeds meer verdrongen
van zijn bevoorrechte posities, dit gebeurde vooral in de Nederlanden. In steden ontstonden ook
ideeën over het algemeen belang van stedelingen. Stadsbesturen ontwikkelden zich als
onafhankelijke republieken waaraan burgers gezamenlijk een bijdrage leverden.
8. De Guldensporenslag
De Guldensporenslag was symbolisch voor de groeiende macht van de Vlaamse burgers, een
leger van Vlaamse burgers versloeg een Frans ridderleger. Vlaanderen hoorde officieel bij het
Franse koninkrijk, de graaf van Vlaanderen was leenman van de Franse koning, maar hij gedroeg
zich altijd al als een onafhankelijke vorst. Vlaanderen had geen goede contacten met Engeland,
omdat vanuit Engeland veel wol werd ingevoerd voor de textielnijverheid. Rond 1300 heerste er
een ruzie tussen de Franse koning en Engeland, daardoor accepteerde de Franse koning de koers
tussen Vlaanderen en Engeland niet meer. Hij stuurde een leger naar Vlaanderen dat de mensen
zou overtuigen zijn kant te kiezen. Op het slagveld bij Kortrijk werd dit leger verslagen door een
Vlaams leger bestaande uit burgers. Dit wordt de Guldensporenslag genoemd omdat de ridders
zich onderscheidden met het dragen van sporen, het slagveld was met sporen bezaaid. De
overwinning van de burgers markeert de neergang van de adel en de opkomst van de burgerij.
9. Schaduwzijden
Veel landen in Europa werden getroffen door de pest, ook was er een zware hongersnood in
Vlaanderen door een mislukte oogst. Toch kwam Vlaanderen hier sneller bovenop dan andere
landen. Door de welvaart trouwden mensen en kregen ze meer kinderen, ook migranten werden
hierdoor aangetrokken.
10. De Bourgondische Nederlanden
In de 15e eeuw werden de burgers uit de Nederlanden tegengehouden in hun streven naar
zelfbestuur en onafhankelijkheid. De hertog van Bourgondië slaagde erin door huwelijk en erfenis
een groot gebied te verwerven, waaronder Vlaanderen en Brabant maar ook de minder belangrijke
provincies.
11. Centralisatie
In de 15e eeuw kregen de burgers in de Nederlanden te maken met tegenwind in hun streven naar
zelfbestuur en onafhankelijkheid. De hertog van Bourgondië slaagde erin door huwelijk en erfenis
een groot gebied te verwerven, onder andere de belangrijke provincies in de Nederlanden. Tijdens
het bijna 50 jarige bewind van Filips de Goede kwam zijn gebied tot grote bloei, de rijkdom van de
steden was de basis voor een rijk hofleven van de Bourgondiërs, waarvoor in de Vlaamse
renaissance ruim ruimte werd gemaakt door kunstenaars. Geen enkel hof was zo mooi als dat van
de Bourgondiërs. De hertog wilde zijn rijk als moderne staat regeren, met een sterk ventraal
bestuur, voor steden die naar onafhankelijkheid streefden was hier geen plaat. Er ontstond een
oorlog tussen de hertog en Gent, waarbij de stad verloor.
12. Een gemankeerd koninkrijk
Het Bourgondische rijk was hard op weg een nieuw koninkrijk te worden tussen het Franse en het
Duitse rijk. De opvolger van Filips de Goede had al gezegd dat hij een koningstitel zou krijgen. Met
veroveringen probeerde hij zijn rijk groter en tot 1 geheel te krijgen. Toen hij Lotharingen wilde
veroveren sneuvelde hij. Maria de Rijke was zijn opvolger en hiervan werd meteen gebruik
gemaakt. De Franse koning bezette een aantal gebieden, en de Nederlandse provincies dwongen
Maria de Rijke om hun de oude rechten en vrijheden weer terug te geven.
13. Antwerpen stapelmarkt
In plats van de lastige Vlaamse steden bevoordeelden de Bourgondiërs de Brabantse stad
Antwerpen. Antwerpen had een goede verbinding met de zee, de verbinding van Brugge met de
zee werd steeds slechter. Antwerpen nam de centrale rol in de handel over. Antwerpen werd een
stapelmarkt. Doordat bij een stapelmarkt van alles in voorraad is kan de handel intensiveren. Ook
,
de nieuwe handelscontacten met de Spanjaarden en Portugezen kregen een verbinding met
Antwerpen.
14. Koninkrijk of burgerrepubliek?
In de Bourgondische tijd leken de Nederlanden de kant van een gewoon koninkrijk op te gaan met
een sterk centraal bestuur. Maar door de dood van een Bourgondische hertog kon Nederland zich
verder ontwikkelen tot een burgerlijk Nederland.
15. De Habsburgers en hun religiepolitiek
Hertogin Maria de Rijke trouwde met een vorst uit het Huis van Habsburg, dat zijn basis had in
Oostenrijk. Vorsten uit het Huis van Habsburg werden vanaf de 15e eeuw steeds gekozen als
keizer van het Duitse Rijk. De rijke Nederlanden gingen door het huwelijk van Maria deel uitmaken
van de Habsburgse macht waarover zij direct regeren.
16. Religie in de late Middeleeuwen
Mede door rampzalige gebeurtenissen als hongersnood en de pest beleefden de late
middeleeuwen een intensivering van het persoonlijk geloofsleven. Mensen hoopten door
vroomheid en boetedoening de straf van god te ontlopen. Daarbij bood de officiële kerk weinig
aanknopingspunten.Eenvoud en vroom leven in de voetsporen van Christus, dat is waar veel
mensen naar streefden. De oprichting van de bedeloren was een uiting hiervan. Volgelingen van
Assisi waren monniken die leefden van bedelen. In plaats van in rijke kloosters op het platteland
leefden zij midden in de stad tussen de gelovigen. Andere gelovigen wilden net als monniken een
gezamenlijk gelovig leven leiden, maar zonder een echte kloostergelofte af te leggen. Ongehuwde
vrouwen leefden als begijnen samen, midden in de stad, maar toch afgesloten. In de 14e eeuw
ontstond in de Nederlanden de beweging van de Moderne Devotie, een hervormingsbeweging
binnen de kerk. De broeders van de gemene leven, zij schreven de navolging van Christus, een
boek dat beschrijft hoe een Christen hoort te zijn.
17. De protestantse reformatie
Al deze religieuze bewegingen maken duidelijk dat er veel aan de hand was met de kerk in de late
middeleeuwen. De protestantse reformatie van de 16e eeuw is een logisch uitvloeisel van de 16e
eeuwse vroomheid. De protestantse stromingen die uit de reformatie voortkwamen > lutheranen
en calvinisten, onderscheidden zich door hun eenvoud en protest tegen de rijkdom en het
wereldse vertoon van de kerk. Anders dan eerdere bewegingen braken de calvinisten en
lutheranen met de paus en erkenden niet langer het gezag van de kerk.
18. Het beleid van Karel V
De zoon van Maria de Rijke, Filips I van Habsburg trouwde met de erfprinses van Spanje. Hierdoor
kreeg de kleinzoon van Maria, Karel een groot Europees rijk kreeg; de Nederlanden, Spanje, Italië,
de Oostenrijkse landen en de Duitse keizerstitel. Keizer Karel V was helemaal niet belangrijkste
vorst van Europa, hij beschouwde het als zijn plicht om samen met de Paus het christelijke Europa
te leiden. Maar hij kreeg te maken met de protestantse reformatie . In het Duitse rijk kon hij het niet
tegenhouden dat ze een groot aantal vorstendommen vestigden. De Duitse keizer had relatief
weinig macht over de onafhankelijke Duitse vorsten, die de reformatie juist een voordeel vonden.
Maar Karel zou de reformatie in de Nederlanden niet toelaten, hij probeerde de reformatie uit te
roeien. Toch zijn er tijdens zijn bewind zo’n 1300 mensen overleden.
19. Escalatie onder Filips II
De situatie verergerde tijdens de macht van Filips II van Habsburg. Hij erfde de helft van zijn
vaders rijk, het Spaanse en het Nederlandse deel. Filips was geboren en getogen in Spanje, hij
voelde zich niet thuis in Noord-Europa, hij vond dan ook minder aansluiting bij de bevolking als zijn
vader. Daardoor gingen de tegenstellingen zich verscherpen. Filips zette het anti protestantse
beleid voort, ook de lijn van centralisatiepolitiek, begonnen onder de Bourgondische hertogen,
zette Filips voort. De compromisloze bestuursstijl moest ooit tot een uitbarsting leiden.
20. Centralisatie of particularisme?
