Samenvatting Psychologie van arbeid en gezondheid
S. K
Cursuscode: PB0214
Tekstboek: Schaufeli, W., & Bakker, A. (Eds.) (2020). Psychologie van arbeid en
gezondheid (vierde geheel herziene druk). Bohn Stafleu van Loghum.
Deze samenvatting is geschreven voor deeltentamen 1. Het bevat de relevante hoofdstukken
uit het tekstboek, relevante informatie en opdrachten uit Yourlearn en de artikelen.
Thema 1 – Introductie in de Psychologie van arbeid en gezondheid
Hoofdstuk 1 uit tekstboek
Thema 2 – Gezondheidsindicatoren in relatie tot arbeid
Hoofdstukken 13, 20, 21 uit tekstboek
Thema 3 – Van werkstress tot burn-out, werkverslaving en assessment
Hoofdstukken 2, 3, 4, 5, 6, 18, 19 uit tekstboek
Thema 4 – Factoren die samenhangen met stress en gezondheid op het werk
Hoofdstukken 14, 15, 16 uit tekstboek
Artikel: van Dam, et al.,(2017). Protocollaire behandelingen van patiënten met somatisch-
symptoomstoornis persisterend type met aanhoudende werkgerelateerde
vermoeidheidsklachten (burn-out).
Artikel: Derks, et al.,. (2015). Smartphone use and work-home interference: the moderating
role of social norms and employee work engagement.
Artikel: Smith, et al.,. (2021). Burned out or engaged at work? The role of self ‐regulatory
personality profiles.
,Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1 De psychologie van arbeid en gezondheid..................................................................................4
Youlearn.............................................................................................................................................................11
Youlearn Interventiecyclus.................................................................................................................................11
Hoofdstuk 20 Gezondheid en prestaties....................................................................................................... 13
Youlearn.............................................................................................................................................................17
Hoofdstuk 21 Ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid................................................................................17
Youlearn.............................................................................................................................................................23
Hoofdstuk 13 Epidemiologie van werkgerelateerde psychische aandoeningen en klachten...........................25
Youlearn.............................................................................................................................................................27
Hoofdstuk 2 Theoretische modellen over werkstress....................................................................................29
Hoofdstuk 3 Arbeid en mentale inspanning.................................................................................................. 39
Hoofdstuk 4 psychofysiologie van werkstress............................................................................................... 42
Youlearn JD-R model (video)..............................................................................................................................47
Youlearn.............................................................................................................................................................48
Hoofdstuk 18 burn-out en bevlogenheid...................................................................................................... 49
Youlearn.............................................................................................................................................................54
Youlearn artikel Protocollaire behandelingen voor volwassenen met psychische klachten..............................59
Hoofdstuk 19 Werkverslaving...................................................................................................................... 60
Youlearn.............................................................................................................................................................65
Hoofdstuk 5 Individueel assessment............................................................................................................ 65
Youlearn.............................................................................................................................................................72
Hoofdstuk 6 Assessment op organisatieniveau............................................................................................. 74
Youlearn.............................................................................................................................................................80
Hoofdstuk 14 Emotionele arbeid.................................................................................................................. 81
Youlearn.............................................................................................................................................................83
Hoofdstuk 15 De interactie tussen werk en privé..........................................................................................86
Youlearn.............................................................................................................................................................92
Artikel Smartphone gebruik en werk-thuis interferentie (Derks et al)...........................................................93
Youlearn artikel Smartphone use and work-home interference........................................................................96
Hoofdstuk 16 Persoonlijkheid, werkstress en gezondheid.............................................................................97
Youlearn...........................................................................................................................................................102
2
,Artikel Burn-out of geëngageerd op het werk? De rol van zelfregulerende persoonlijkheidsprofielen (Block)
.................................................................................................................................................................. 103
Youlearn Artikel Burn-out of geëngageerd op het werk?................................................................................106
3
,Hoofdstuk 1 De psychologie van arbeid en gezondheid
1.1 Inleiding
De arbeids- en gezondheidspsychologie (A&G) is een samensmelting van
De klinische psychologie
De gezondheidspsychologie
De arbeids- en organisatiepsychologie (A&O)
A&G psychologie houdt zich van origine bezig met het disfunctioneren van mensen in
arbeidsorganisaties. Daarnaast staat tegenwoordig ook het vergroten van de effectiviteit, het
bevorderen van gezondheid en welzijn en het verhogen van de motivatie in de belangstelling. M.a.w.
het verbeteren van het functioneren van werknemers.
In het Latijns: labor: werk als inspanning, belasting en moeite. En opus: werk als resultaat, uitdaging
en zelfverwerkelijking. De Nederlandse filosoof Achterhuis noemt arbeid een eigenaardig medicijn; je
kunt er ziek van worden, maar juist ook beter van worden.
1.2 Wat is arbeids- en gezondheidspsychologie?
Occupational health psychology (Engelse equivalent A&G psychologie) werd voor het eerst gebruikt
in 1990, om een nieuw vakgebied aan te duiden dat zich ontwikkelde op het snijvlak van klinische en
gezondheidspsychologie enerzijds, en A&O en public health anderzijds.
A&G psychologie kan als volgt worden omschreven: een psychologische discipline die zich bezighoudt
met het bestuderen en bevorderen van welzijn en gezondheid op het werk, vanuit de gedachte van
een optimale afstemming tussen persoon en organisatie. Deze omschrijving behoeft op een vijftal
punten nadere toelichting:
1) A&G psychologie betreft zowel een wetenschapsgebied waarin welzijn en gezondheid op het
werk wordt bestudeerd, als een praktijkveld waarin dit wordt bevorderd. Het begrip welzijn
heeft hier betrekking op
o Individueel welbevinden
o Objectiveerbare kenmerken van de arbeid die geacht worden het individuele
welbevinden te bevorderen. Denk hierbij aan werkkenmerken; regelmogelijkheden,
feedback, afwisseling, aanwezigheid van sociale contacten.
In de A&G psychologie gaat het zowel om het verbeteren van het individueel welbevinden,
als om het verbeteren van de kwaliteit van de arbeid. Kwaliteit arbeid leidt tot gezonde
werknemers.
2) De term veiligheid ontbreekt in de omschrijving van A&G-psychologie, omdat die in
Nederland het domein is van veiligheidskunde. A&G psychologen werken vaak nauw samen
met veiligheidsdeskundigen.
3) De term gezondheid dient in brede zin te worden opgevat binnen de A&G psychologie. Het
betreft lichamelijke en geestelijke gezondheid, en ook gezondheidsgedrag (zoals
grensoverschrijdend gedrag als intimidatie, ziekteverzuim, arbeidsongeschiktheid, etc.). In
navolging van Warr (2007) staan we een multidimensionaal begrip van geestelijke
gezondheid voor, met vier aspecten:
o Affectief welbevinden
o Competentie
o Autonomie
o Aspiratie
A&G psychologie streeft naar een optimale afstemming tussen de belangen van werknemers
en organisatie waarin aan deze voorwaarden wordt voldaan.
4
, 4) Binnen A&G psychologie wordt gesproken over ‘werk’ en ‘organisatie’. Werk heeft niet
alleen betrekking op betaalde arbeid, maar op arbeid in psychologische zin: op een
gestructureerde, doelgerichte activiteit met een zeker verplichtend karakter waarbij al dan
niet met anderen waarde wordt gecreëerd. Hierbij gaat het ook om bv vrijwilligerswerk of
mantelzorg en niet om sport, spel en vrije tijd. En organisatie dient breed te worden opgevat,
er kan ook een klein familiebedrijf worden bedoeld.
5) A&G psychologie beperkt zich niet tot het domein van het werk, maar houdt zich ook bezig
met de wederzijdse beïnvloeding van het werk met andere levenssferen, zoals vrije tijd.
De unieke kern van de A&G psychologie ligt in het hanteren van verschillende inzichten,
perspectieven en methoden.
Kenmerkende voor A&G psychologie is dat zij verschillende perspectieven hanteert:
o Het kijkt niet alleen naar het individu, maar ook naar de sociale systemen waarbinnen het
individu op het werk functioneert.
o Daarnaast kijkt het niet uitsluitend naar de subjectieve aspecten van het
functioneren/welzijn en gezondheid, maar ook naar de objectieve aspecten hiervan.
o A&G hanteert verschillende tijdsperspectieven, zoals in het hier- en nu en vooruitkijkend.
A&G psychologie richt zich op verschillende doelen, waarbij het gaat om optimale afstemming tussen
persoon en organisatie:
o A&G psychologie heeft een signalerende functie; met vroegdiagnostiek is het mogelijk om
bepaalde risicogroepen en risicofactoren op te sporen. Een vb hiervan is de wettelijk
verplichte risico-inventarisatie en evaluatie (RIE); wordt periodiek uitgevoerd in organisaties
die als basis dient voor maatregelen om welzijn en gezondheid van werknemers te
bevorderen.
o A&G psychologie houdt zich bezig met primaire en secundaire preventie. Bij primaire
preventie wordt d.m.v. een aanpak bij de bron getracht om te voorkomen dat er
gezondheids- of welzijnsproblemen ontstaan (bv oorbeschermers,
functioneringsgesprekken). Bij secundaire preventie is er sprake van beperking van schade
door tijdig en adequaat optreden bij diegenen die de eerste symptomen van verminderde
gezondheid of welzijn vertonen (bv trainingen, workshops, cursussen zoals
stressmanagement, sociale vaardigheden en tijdmanagement). Bij tertiaire preventie gaat
het om behandeling om te voorkomen dat problemen groter worden en/of om ervoor te
zorgen dat de problemen afnemen (bv coaching, counseling en psychotherapie).
o Ook behoort het gebied van arbeidsre-integratie (secundaire preventie) tot de A&G
psychologie.
De A&G psychologie bestrijkt het gehele terrein van interventies, dat loopt van signalering, via
gezondheidsbevordering, primaire, secundaire preventie naar behandeling en re-integratie.
1.3 Waarom psychologie van arbeid en gezondheid?
1.3.1 Veranderingen in en rondom de arbeid
Intensivering van de arbeid
Volgens het CBS is het werktempo in Nederland van 1977 tot en met 1997 ieder jaar met
ongeveer 1,5% gestegen. Sinds 1997 is er overigens een stabilisering opgetreden. Anno 2010 behoort
Nederland binnen de EU wat betreft werkintensiteit tot de middenmoot. Scandinavische landen,
Duitsland, Groot-Brittannie, Griekenland en Oostenrijk moeten we voor laten gaan. Het intensief
moeten werken vormt een belangrijke oorzaak van welzijns- en gezondheidsproblemen.
5
, Verandering van de arbeidsinhoud
Door technologische veranderingen en veranderingen in de beroepsbevolking werken steeds minder
mensen met hun handen en steeds meer met hun hoofd of hart. De fysieke belasting, heeft
plaatsgemaakt voor mentale en emotionele belasting, dat kenmerkend is voor het werken met
informatie of met mensen.
Organisatieveranderingen
De enige constante factor in de moderne arbeidsorganisaties is verandering. Door o.a. globalisering,
informatisering en flexibilisering zijn er continu aanpassingen nodig. Dit roept continu vragen op en is
een bron voor psychische belasting.
Moderne bedrijfsvoering
Tegenwoordig wordt er van werkteams een grote mate van zelfstandigheid en eigen
verantwoordelijkheid verwacht. Dit doet een groot beroep op de (mentale druk) werknemers en de
leidinggevende. In NL wordt dit vaak aangeduid met resultaatgericht management.
Aantasting van het psychologisch contract
Naast een schriftelijk arbeidscontract hebben werknemers ook een psychologisch contract met de
organisatie waarvoor ze werken, dat wil zeggen dat ze verwachtingen koesteren over een wenselijke
verhouding tussen hun inspanningen en de beloning die daartegenover staat. De afgelopen jaren
staat het psychologische contract onder toenemende druk; er wordt steeds meer van werknemers
verwacht en er wordt steeds minder door organisaties geboden. Daarbij worden door voortdurende
organisatieveranderingen regelmatig verwachtingen beschaamd. Ook ontdekken werknemers dat
allerlei zaken die golden voor de generatie vóór hen, voor henzelf opeens niet meer gelden. Wanneer
investeringen en opbrengsten niet in balans zijn, kan dit leiden tot psychische klachten, zoals een
burn-out.
1.3.2 Sociaal-culturele veranderingen
Arbeidsparticipatie
De arbeidsparticipatie van Nederlandse vrouwen is sinds de jaren 60 sterk toegenomen. De laatste 2
decennia is dit met bijna 20% gestegen, maar ligt dat van Nederland nog steeds onder het niveau van
de meeste andere westerse landen. Kenmerkend voor Nederland is het hoge aantal parttime
werkende vrouwen (gemiddeld 26 uur p/w). De sterke toename van het aantal werkende vrouwen
heeft voor specifieke problemen gezorgd, zoals verhoogde instroom van arbeidsongeschikten
wegens psychische klachten. Ook de arbeidsparticipatie van oudere werknemers is gestegen en zal
nog verder stijgen. Ten slotte is er de afgelopen decennia een sterk groeiende groep niet-westerse
allochtone werknemers verschenen. De participatiewet uit 2015 helpt mensen deel te nemen aan
het arbeidsproces.
Opkomst van de dienstensector
Het aandeel van de beroepsbevolking dat werkzaam is in de agrarische sector en de industrie is
gedaald, daartegenover staat een explosieve groei van de dienstensector. Nederland scoort hierin
samen met enkele andere landen het hoogst van alle EU-landen. Kenmerkend voor de dienstensector
is het contact met mensen en de emotionele belasting die hieruit voortvloeit. Met name in de zorg
en in het onderwijs komt veel psychische problematiek voor.
Verruiming van het ziektebegrip
Steeds vaker worden door professionele hulpverleners medische en psychologische begrippen
gehanteerd om bepaalde alledaagse toestanden en ervaringen te duiden. Hierbij is sprake van
protoprofessionalisering, waarbij publiek hun eigen problematische gedrag voorzien van een
6
