Leerboek psychiatrie voor verpleegkundigen
Hoofdstuk 3 persoonlijkheidsstoornissen
3.1 inleiding
Een persoonlijkheidsstoornis is een van de psychische stoornissen in de DSM.
Persoonlijkheidsstoornissen werden in de DSM-III op een aparte as geplaatst, om ze te onderscheiden
van de toestandsbeelden. Dit heeft geleid tot veel onderzoek naar epidemiologie, diagnostiek en
behandelopties van persoonlijkheidsstoornissen.
3.2 persoonlijkheid
Het woord persoonlijkheid verwijst naar stabiele gedragspatronen van menden die we aan de
buitenkant waarnemen. Persoonlijkheid heeft betrekking op de kenmerkende verschillen tussen
individuen in de wijze waarop ze denken, voelen en zich gedragen. Deze stabiele patronen van
denken, voelen en handelen, en hun achterliggende processen zijn deels erfelijk bepaald.
Leerprocessen in de (vroege) jeugd en adolescentie en ingrijpende gebeurtenissen op latere leeftijd
kunnen iemands persoonlijkheid beïnvloeden.
Er zijn vanuit verschillende psychologische en psychotherapeutische stromingen concepten
ontwikkeld om persoonlijkheid en problematische ontwikkelingen daarin te beschrijven. Deze
concepten worden gebruikt in de belangrijkste behandelmodellen voor persoonlijkheidsstoornissen, en
kennis hiervan draagt bij aan een beter begrip van mensen met persoonlijkheidsproblematiek.
3.2.1 temperament
Temperament verwijst naar aangeboren, biologisch bepaalde individuele verschillen tussen mensen.
Een moderne visie op temperament onderscheidt drie aangeboren temperamenten:
- Vermijden van gevaar (harm avoidance)
- Behoeft hebben aan nieuwe prikkels (novelty seeking)
- Afhankelijk zijn van beloningen, zoals waardering (reward dependence)
De combinatie van aangeboren temperament en vroege omgeving bepaalt of iemand een gezonde
persoonlijkheid ontwikkelt.
3.2.2 persoonlijkheidstrekken
Er zijn in de psychologie verschillen modellen ontwikkeld om de persoonlijkheid te beschrijven in
termen van persoonlijkheidstrekken.
Het meest gangbare model is de Big Five of het vijffactorenmodel. Volgens dit model is
persoonlijkheid te herleiden tot 5 basistrekken:
- Openheid
o In hoeverre staat iemand open voor nieuwe ideeën en ervaringen.
o Tegenover juist gesloten, rigide en dogmatisch denken.
- Consciëntieusheid
o Iemand is gewetensvol, doelgericht en vasthoudend.
o Tegenover impulsief en wispelturig.
- Extraversie
o De mate waarin iemand naar buiten en op andere mensen is gericht.
o Tegenover introversie.
- Altruïsme
o Heeft betrekking op het gericht zijn op belangen van anderen.
o Tegenover juist op eigenbelang gericht zijn.
- Neuroticisme
o Betreft de mate van emotionele kwetsbaarheid van iemand, oftewel de neiging om
emotioneel te ontregelen.
o Tegenover emotionele stabiliteit.
1
,In het Engels samengevat als OCEAN (openness, conscientiousness, extraversion, agreeableness en
neuroticisme).
De 5 factoren zijn onderverdeeld in 25 facetten. Het vijffactorenmodel is ontwikkeld om de normale
persoonlijkheid te beschrijven, maar extremen op één of meer van deze factoren kunnen wel tot
problematisch gedrag leiden.
3.2.3 hechting
Hechting is een biologisch systeem dat mensen delen met andere zoogdieren en dat in de loop van de
evolutie is ontwikkeld om te overleven.
Het hechtingssysteem regelt de nabijheid tussen kind en ouders. Naast overleving is hechting ook
belangrijk voor het ontwikkelen van emotionele veiligheid.
Het belang van de vroege hechting van een baby aan de ouderfiguren is essentieel voor de
psychologische, emotionele en sociale ontwikkeling.
Beschikbaarheid en een voldoende sensitieve reactie van primaire verzorgers zijn essentieel voor de
ontwikkeling van veilige gehechtheid bij het kind. We spreken dan van een veilige hechtingsstijl.
Andersom heeft ook het gedrag van het kind invloed op de hechting.
Een veilig gehecht kind kan dus juist leren autonoom te functioneren, omdat het diep vanbinnen
vertrouwt op de ander. En door te exploreren leert het gaandeweg ook op zichzelf te vertrouwen.
Daardoor ontwikkelt een veilig gehecht kind een positief zelfbeeld en een positief beeld van de
beschikbaarheid van anderen. Het durft zich kwetsbaar op te stellen en leert na te denken over zichzelf
en anderen.
2 onveilige hechtingsstijlen:
- De vermijdende hechting
o Vooral negatief beeld van beschikbaarheid van anderen.
o Gedraag zich ‘quasi-zelfstandig’: het onderneemt geen poging om een relatie aan te
gaan maar probeert alles zelf op te lossen.
- De ambivalente hechting
o Klampt zich vast aan anderen
o Negatief zelfbeeld
o Chronisch onzeker
Later is een 4e hechtingsstijl te onderscheiden, de gedesorganiseerde hechting. Er is sprake van een
onveilig hechtingsstijl die zich kenmerkt door de afwisseling van toenaderend en afwijzend gedrag.
Als ouders zelf onveilig gehecht zijn, is de kans groter op onveilige hechting bij hun kinderen, omdat
ze niet adequaat reageren op hechtingsgedrag van hun kind. Bij mensen met een
persoonlijkheidsstoornis is doorgaans sprake van onveilige hechting, maar het is zeker niet zo dat
onveilige hechting altijd tot een persoonlijkheidsstoornis leidt.
3.2.4 emotieregulatie
Het reguleren van emoties is een belangrijk onderdeel van een normale persoonlijkheidsontwikkeling.
Emotieregulatie is het geheel van processen die als functie hebben om een of meer aspecten van
emoties te doen afnemen, behouden of toenemen.
Onder emoties worden subjectieve gevoelens verstaan, de fysiologische reactie die bij emoties
optreden en de motorische responsen die daarbij horen.
Het modal model van emotieregulatie onderscheidt een aantal basale processen. Allereerst wordt elke
emoties uitgelokt door een situatie of trigger (intern of extern) vervolgens is aandacht voor de situatie
nodig om een emotie op te laten treden. Vervolgens hangt de emotie samen met hoe de situatie
2
,beoordeeld wordt. Een emotie komt tot uiting in een gecoördineerd geheel van responsen, op affectief,
fysiologisch en gedragsmatig vlak. Ten slotte zijn emoties beïnvloedbaar.
Vaak wordt gedacht dat emotieregulatie bewust verlopende strategieën zijn, maar meestal is
emotieregulatie een automatisch en onbewust proces.
6 belangrijke emotieregulatiestrategieën:
1. Aanvaarding;
2. Vermijding;
3. Probleemoplossing;
4. Cognitieve herbeoordeling;
5. Rumineren;
6. Suppressie.
Welke strategie het beste werkt is afhankelijk van de situatie.
In een gezonde persoonlijkheidsontwikkeling ontwikkelen mensen emotieregulatieflexibiliteit. Dat wil
zeggen dat men afhankelijk van de situatie verschillende emotieregulatiestrategieën kan inzetten.
Hechting en emotieregulatie hangen samen. In de hechtingsrelatie leert het emoties te reguleren: het
kunnen verdragen en verwerken van pijn, verdriet, worde en angst.
Als iemand zijn emoties niet adequaat kan reguleren, spreken we van emotiesregulatieproblematiek.
Dit wordt tegenwoordig gezien als onderliggend kernaspect van persoonlijkheidsstoornissen, vooral
van borderlinepersoonlijkheidsstoornis.
3.2.5 mentaliseren
Mentaliseren houdt in dat men het gedrag van zichzelf en anderen kan begrijpen en verklaren vanuit
achterliggende gevoelens, gedachten en motieven. Dit betekent dat iemand zich bewust is van wat
hij/zij voelt, van wat er in het contact met anderen gebeurt, hoe gedachten over anderen en zichzelf het
contact kunnen beïnvloeden.
Goed metaliseren is belangrijk omdat het bijdraagt tot een betere beheersing van emoties en stabielere
relaties.
Het vermogen om te mentaliseren ontwikkeld tijdens de hechtingsrelatie.
Doordat een ouder de emoties spiegelt en benoemt die een kind ervaart, leert het eigen emotionele
toestanden te begrijpen. Het ontdekt dat hij een aparte psychologische entiteit is. Het leert zich een
beeld te vormen van de eigen gedachtewereld en die van anderen, en te begrijpen dat anderen
andersoortige gedachten kunnen hebben dan hijzelf. Het kind ontdekt dat hij geheimen kan hebben,
maar ook dat hij zich kan inleven in anderen en daarmee intimiteit en nabijheid kan beleven. Dit
mentaliseren is een belangrijke vaardigheid bij de sociale en emotionele intelligentie. Mensen die goed
kunnen mentaliseren, zijn vaak goed in het aangaan van relaties met anderen, in het aanvoelen van wat
er in de ander omgaat en in het hanteren van verschillen en conflicten. Niet goed kunnen mentaliseren
leidt vaak tot onbegrip: de persoon begrijpt anderen niet, of begrijpt niet dat anderen anders denken en
voelen dan hijzelf.
3.2.6 cognitieve schema’s
In de cognitieve psychologie wordt de mens gezien als een informatieverwerkingsstyeem. De kennis
van mensen is georganiseerd in schema’s. Schema’s zijn abstracte kennisstructuren, die ontstaan door
ervaring, en beïnvloeden hoe gebeurtenissen worden waargenomen, geïnterpreteerd en herinnerd.
Wanneer een schema geactiveerd wordt, bepaalt dit hoe iemand zichzelf en anderen waarneemt.
Mensen zijn zich meestal niet bewust van deze schema’s, vooral niet als zo’n schema functioneel is.
Disfunctionele schema’s liggen ten grondslag aan psychische stoornissen.
3
, 4
