Gezondheidsgedrag:
interactie tussen
individu en omgeving
,Introductie
Omgevingsfactoren
Onze omgeving is van invloed op ons gezondheidsgedrag. De mate waarin we bewegen, de keuze van
onze voeding, maar ook onze mentale gezondheid staan onder invloed van fysieke, sociale,
economische en politieke omgevingsfactoren. Tegelijkertijd is de perceptie van de omgeving voor elk
individu verschillend: het individu staat in interactie met de omgeving.
Gezonde keuze bevorderen
Onderzoek naar de verklaring en beïnvloeding van (on)gezond gedrag is tot nu toe vooral gedaan
vanuit een (sociaal)psychologische traditie. Daardoor is de rol van de omgeving onderbelicht
gebleven in het onderzoek naar gedragsdeterminanten. Het belang van aanpassingen in de omgeving
om een gezonde keuze gemakkelijker te maken, wordt echter meer en meer benadrukt.
,Thema 1 Omgevingsinvloeden
Als individu staan we permanent in interactie met onze omgeving. Ons gedrag en ook onze
gezondheid worden beïnvloed door situaties en ervaringen die we opdoen in verschillende sociale
settings. Deze invloeden zijn op een hoger niveau weer afhankelijk van de omgevingscontext.
1.1 Omgeving in relatie tot gezondheid
Een gezonde leefomgeving (RIVM) is een leefomgeving die als prettig wordt ervaren, die uitnodigt tot
gezond gedrag en waar de druk op de gezondheid zo laag mogelijk is. Dit heeft zowel betrekking op
de fysieke als op de sociale omgeving.
De kwaliteit van de leefomgeving is één van de factoren die onze kwaliteit van leven bepaalt en
wordt bepaald door ruimtelijke, fysieke en sociale omgevingsfactoren. Naast meetbare (objectieve)
kenmerken, zoals de afstand tot groen in de wijk, zijn percepties van mensen van belang (subjectieve
kenmerken), zowel wat betreft de kwaliteit van de leefomgeving als de gezondheid.
Health Behavior: Interaction between Individual and Environment (Boekhout e.a., 2018)
Introductie
Gezond gedrag kan door jezelf, als individu, worden uitgevoerd, maar gedrag en zelfperceptie
worden beïnvloed door factoren buiten jezelf. Deze (fysieke, sociale, economische en politieke)
omgevingsfactoren beïnvloeden gezondheidsgerelateerd gedrag (meestal onbewust). De perceptie
van de omgeving is voor ieder individu anders.
In elke gemeenschap zijn er positieve devianten: de positieve (gunstige) uitzonderingen. Mensen die
zich in kwetsbare sociale settings bewegen in een risicovolle omgevingscontext, die het tegen elke
verwachting in beter doen dan andere mensen met dezelfde achtergrond en middelen, doordat zij op
een positieve manier afwijken van het gemiddelde.
, - Hun gedrag is ‘positive’ omdat ze handelingen verrichten die gunstig/gezond uitpakken.
- Zij zijn ‘deviant’ omdat ze gedrag vertonen dat afwijkt van de norm.
Deze ‘positive deviants’ vinden, in vergelijking met anderen die in soortgelijke situaties verkeren en
over dezelfde middelen beschikken, eerder en betere oplossingen voor problemen.
Verschillende modellen en theorieën visualiseren de verschillende lagen van de invloed van de
omgeving op gezondheid. Het regenboogmodel van gezondheid (Dahlgren en Whitehead):
- Het individu: leeftijd, sekse, genetische (constitutionele) en leefstijlfactoren.
- De sociale omgeving: familie, vrienden, buren, collega’s.
- Leef- en werkomstandigheden.
- Algemene sociaaleconomische, culturele en omgevingsomstandigheden.
Deze lagen zijn niet gescheiden, maar eerder met elkaar verweven en interacteren met elkaar. Als je
een laag wil beïnvloeden, is het nodig om ook andere lagen te beïnvloeden.
Het ‘Heaelth Field Concept’ en de impact van de omgeving op gezondheid
Health Field Concept
Om gezond te worden, moeten leefstijl, gedrag en de omgeving worden aangepakt. Omgeving kan
een negatieve invloed hebben op gezondheid, maar omgevingsinvloeden kunnen ook positief (peers
of rolmodellen die gezonde keuzes maken) of herstellend (natuur) zijn.
Het Health Field Concept (Lalonde) omvat vier hoofdfactoren die van invloed kunnen zijn op de
gezondheid:
1. Leefstijl: individueel gezondheidsgerelateerd gedrag (persoonlijke beslissingen, waarover het
individu controle heeft).
2. Menselijke biologie: aanleg (zowel fysiek als mentaal).
3. Organisatie van de gezondheidszorg: de kwaliteit en toegankelijkheid.
4. (Fysieke en sociale) Omgeving: de persoonlijke omgeving (alle zaken die verband houden met
de gezondheid buiten het menselijk lichaam, waarover het individu weinig of geen controle
heeft).
‘The fields of health’ interacteren en beïnvloeden gezondheid via verschillende complexe wegen.
De impact van de omgeving op gezondheid
Veel theorieën over omgevingsdeterminanten van gezondheidsgedrag maken een onderscheid
tussen niveaus van invloed. Een vaak genoemd onderscheid is:
• Macro: sociaal, economisch, cultureel en fysieke omgeving.
• Meso: werk- en leefomstandigheden.
• Micro: gedrag en genetische aanleg.
, Dit onderscheid kan niet altijd scherp worden gedefinieerd (net als bij het Health Field Concept); de
factoren op micro-, meso- en macroniveau werken op complexe manieren op elkaar in.
Een bekend model, dat verschillende soorten omgevingen toepast op macro- en microniveau, is het
ANGELO-model (Analysis Grid For Environments Linked to Obesity). Het ANGELO-model is ontwikkeld
als een raamwerk voor het begrijpen van de obesogene omgeving: omgevingen die het gemakkelijk
maken om ongezond te eten en een zittend levensstijl te hebben.
Hoewel niet helemaal hetzelfde als bij het ‘Health Field Concept’, toont het onderscheid op micro-,
(meso-) en macroniveau bij het ANGELO-model ook de onderlinge verbondenheid van leefstijl,
genetica, de kwaliteit en toegankelijkheid van de gezondheidszorg en de persoonlijke omgeving.
Een goed voorbeeld van hoe deze concepten met elkaar verweven zijn, op elkaar inwerken en zich
door de jaren heen ontwikkelen, is de campagne tegen roken.
- Jaren ’80: focus op de voordelen van niet roken.
- Jaren ’90: de voordelen van het niet spenderen van geld aan roken.
- Verbod op rookreclames en verhogen van belasting op tabak.
- Recent: de campagne ‘Een rookvrije generatie’
Dit voorbeeld toont niet alleen hoe de overheid (macroniveau) de determinanten op microniveau
heeft beïnvloed door zich te richten op de fysieke, economische, politieke en sociaal-culturele
omgeving, maar toont ook een verschuiving in focus van het microniveau (individuele leefstijl) naar
het macroniveau (politieke en economische omgeving) en vooral hoe verschillende niveaus van de
omgeving elkaar beïnvloeden.
Perspectief van de gezondheidspsycholoog
De gezondheidspsycholoog kan mensen helpen gezonde keuzes te laten maken (primaire preventie)
en de negatieve invloed van fysieke problemen op de mentale gezondheid helpen voorkomen
(secundaire en tertiaire preventie).
De ontwikkeling van gezondheidspsychologie
Het ‘Health Field Concept’ van Lalonde markeerde een verschuiving in de medische wetenschap van
gezondheid: in plaats van gezondheid te zien als ‘afwezigheid van ziekte’, werd gezondheid gezien als
gevolg van een complexe reeks verschillende soorten determinanten (zowel determinanten die het
individu kunnen beïnvloeden, als die waarover het individu geen of slechts beperkte controle heeft).
Kort nadat deze nieuwe kijk op gezondheid officieel werd aangenomen, beloofde de WHO steun voor
‘gezondheid voor iedereen door betere gezondheidsbevordering’.
Dit nieuwe perspectief op gezondheid leidde tot het besef dat rekening moet worden gehouden met
de psychologische en sociale context van gezondheid en ziekte, wat resulteerde in een verschuiving
naar een meer holistische of biopsychosociale benadering van gezondheid.
Het Ottawa-Charter identificeerde vijf verschillende gezondheidsgerelateerde actiegebieden:
• Het opbouwen van een gezond openbaar beleid.
• Het versterken van gemeenschapsacties.
• Ontwikkeling van persoonlijke vaardigheden.
• Heroriëntatie van gezondheidszorg op preventie van ziekte en bevordering van gezondheid.
• Het creëren van ondersteunende omgevingen.
Deze verschuiving op het gebied van de volksgezondheid heeft geleid tot verschillende positieve
veranderingen. Wanneer iemand ziek wordt als gevolg van ongezond gedrag, wordt de ‘schuld’ niet
alleen bij het individu gelegd. Ook is de rol van de gezondheidspsychologen veranderd: in plaats van
zich primair te richten op gedragsverandering van het individu, moet ook rekening worden gehouden
met de gezondheidsomgeving.
