,Lesweek 1: Dimensies van gezondheid en gedrag,
gezondheidsindicatoren
De student kan…
…De dimensies van gezondheid en gedrag beschrijven
Er bestaan verschillende visies op gezondheid. Zo heeft de Wereldgezondheidsorganisatie
of World Health Organization (WHO) een eigen visie op gezondheid die zij als vertrekpunt
neemt voor haar gezondheidsbeleid. Maar vanuit verschillende perspectieven kan gezondheid
steeds anders worden benaderd. Door het combineren van de verschillende benaderingen
van gezondheid kun je als verpleegkundige een eigen visie op gezondheid formuleren. Jouw
eigen visie op gezondheid is bepalend voor je verpleegkundige beroepsuitoefening en vormt
het fundament van je verpleegkundige zorgverlening. Je komt erachter hoe je gezondheid kan
meten en door gebruik te maken van de epidemiologie krijg je zicht op gezondheid en ziekte
van de mensen aan wie je zorg verleent. Ook zijn gezondheidsindicatoren van belang. Deze
geven zicht op de volksgezondheid doordat ze aantonen welke gezondheidsproblemen veel
voorkomen. Ze laten je bijvoorbeeld zien hoe ‘gezond’ de bevolking is. Voor verpleegkundigen
is inzicht in de gezondheidstoestand van mensen het vertrekpunt voor preventie en gerichte
zorgverlening.
Huber gebruikt het concept ‘Positieve gezondheid’ en dit koppelt ze aan zes dimensies van
gezondheid:
• lichamelijke gezondheid,
• mentaal welbevinden,
• een spirituele/existentiële dimensie,
• dagelijks functioneren,
• sociaal-maatschappelijk
participeren en
• kwaliteit van leven.
Persoonlijke groei en ontwikkeling en
het nastreven van persoonlijke doelen
in het leven zijn net zo belangrijk als
medische zorg en behandeling. De
aandacht voor het belang van
autonomie en eigen regie over de
gezondheid heeft er ook toe geleid dat
opvattingen over wat gezondheid is
veranderd zijn. Ook binnen de
gezondheidszorg is meer aandacht
ontstaan voor de autonomie van de
patiënt en het afstemmen van de zorg
op individuele verwachtingen, wensen
en mogelijkheden.
De International Classification of Functioning, Disability and Health (ICF) is een classificatie van
de gezondheid en gezondheidsgerelateerde domeinen. De ICF geeft weer hoe mensen
omgaan met hun gezondheid en neemt het gezondheidsprobleem van de patiënt of
,patiëntengroep als uitgangspunt. In de ICF wordt gezondheid bekeken vanuit een
biopsychosociaal model en wordt de mens gezien als holistische eenheid. De biopsychosociale
factoren staan hier in relatie met de fysieke en de maatschappelijke omgevingsfactoren. De
ICF maakt het mogelijk het dagelijks functioneren van een patiënt te beschouwen in relatie
tot zijn gezondheidsprobleem. Er wordt gekeken naar de stoornissen, de beperkingen en de
participatieproblemen die uit dit probleem voortkomen. De stoornissen hangen samen met
lichaamsfuncties en anatomische eigenschappen, de beperkingen hangen samen met de
activiteiten die de patiënt kan uitvoeren en de participatieproblemen hangen samen met de
mate waarin de patiënt kan participeren. Door de wisselwerking tussen de patiënt en de
omgeving kunnen verpleegkundigen de aandacht richten op het in stand houden van
gezondheid of het bevorderen van de gezondheidstoestand. Uitgaande van de ICF is het
uitgangspunt van de verpleegkundige zorg het aanpassingsvermogen van de patiënt, dus zijn
vermogen om de regie te voeren over zijn eigen gezondheid en zijn zelfmanagement te
optimaliseren binnen de gegeven kaders van stoornissen, beperkingen of
participatieproblemen.
De ICF is het WHO-kader voor het meten van gezondheid en gezondheidsproblemen, zowel
op individueel als op populatieniveau. Binnen dit kader wordt gemeten hoe vaak
gezondheidsproblemen voorkomen. Het vernieuwende is dat stoornissen, beperkingen en
participatieproblemen onderdeel vormen van deze metingen. Het ‘meewegen’ van
stoornissen, beperkingen en participatieproblemen bij het in kaart brengen van
gezondheidsproblemen is het doel van de ICF. De ICF wordt gebruikt als een
planningsinstrument voor het nemen van beslissingen in de gezondheidszorg. Als
bijvoorbeeld het aantal patiënten met chronische gezondheidsproblemen toeneemt, dan zijn
aanpassingen noodzakelijk in de zorg en in de planning van medische zorgvoorzieningen. Het
doel is ook het meten van
gezondheidsuitkomsten en het melden en
analyseren van gezondheidsinterventies
voor statistische doeleinden. De WHO heeft
een checklist ontwikkeld voor het meten
van het functioneren van de patiënt op
individueel niveau. Deze omvat niet alleen
medische data, maar ook de sociale
gegevens van de patiënt, zijn
gezondheidsstatus, activiteiten en
participatie.
…De verschillende visies op gezondheid benoemen
De aandacht voor gezondheid zoals we die nu kennen, is er niet altijd geweest. In de manier
waarop wij tegen gezondheid aankijken, hebben ziekte en het genezen lange tijd de
boventoon gevoerd. Het genezen van mensen is van oudsher een taak van de geneeskunde,
die werd gezien als de meest geschikte manier om de gezondheidstoestand van mensen te
verbeteren. In de loop van de tijd ontstond echter het besef dat de geneeskunde niet de
oplossing is voor alle gezondheidsproblemen. Er kwam een andere manier van kijken naar
gezondheid en ziekte en het bevorderen van de gezondheid kreeg meer aandacht. Men
probeerde de kansen op gezondheid te optimaliseren en de inwerking van voor de
gezondheid ongunstige factoren te minimaliseren of op te heffen. De beperkingen van de
,geneeskunde werden steeds meer zichtbaar. De gezondheidskunde en de
gezondheidswetenschappen stellen gezondheid centraal en onderkennen het belang van het
bevorderen van de gezondheid.
Gezondheid omvat waarderende, normerende en culturele aspecten die in tijd en plaats
kunnen variëren. In het dagelijkse spraakgebruik bijvoorbeeld wordt het begrip gezondheid in
waarderende of zelfs normerende zin toegepast. Gezond wordt daarbij als synoniem voor
‘goed’ gezien, zoals in ‘gebruik je gezonde verstand’. Soms lijken gezondheidsnormen
leefregels te vervangen: je moet iets doen of juist niet doen (voor je gezondheid). De cultuur
heeft invloed op de wijze waarop gezondheid wordt beleefd. Binnen de diverse culturen
worden verschillende accenten gelegd in de betekenis van gezondheid. Gezondheid wordt
echter algemeen als belangrijk beoordeeld.
Medische, monocausale visie op gezondheid
Omgaan met gezondheid en ziekte was lange tijd uitsluitend een zaak van artsen, die vrijwel
alleen te maken hadden met zieke mensen. In de klassieke medische (ook wel: professionele)
benadering wordt gezondheid dan ook gezien als de afwezigheid van ziekte en
lichaamsgebrek. Volgens deze benadering is iedereen gezond die niet ziek is en geen
lichaamsgebrek heeft. In deze monocausale verklaringswijze van gezondheid en ziekte, die
ontstond met de ontdekking van micro-organismen als ziekteveroorzakers, heeft het ontstaan
van ziekte slechts één oorzaak. Is die oorzaak aanwijsbaar, dan is een persoon ziek. Als een
dergelijke oorzaak niet aanwijsbaar is, is sprake van gezondheid. Voor verpleegkundigen was
dit lange tijd de belangrijkste visie op gezondheid, maar dat is inmiddels niet meer het geval.
Voor veel gezondheidsproblemen waarmee wij in onze tijd geconfronteerd worden (zoals
kanker en aantasting van de bloedvaten), schiet de monocausale benadering tekort. Een
belangrijke reden is dat je gezondheidsproblemen die tegenwoordig veel voorkomen niet
monocausaal kunt verklaren. Deze problemen ontstaan als gevolg van verschillende factoren.
Het verloop ervan is bovendien veelal sluipend, zodat een duidelijke overgang van gezondheid
naar ziekte niet is aan te geven. Volgens de huidige verpleegkundige visie op gezondheid
biedt de medische benadering onvoldoende houvast om het begrip gezondheid te definiëren.
In die visie was de rol van de patiënt bij medisch advies en behandeling passief. Patiënten
ervaren echter betere gezondheidsresultaten als zij actief deelnemen aan hun eigen zorg,
participeren in zorg en behandeling en betrokken zijn bij de besluitvorming.
Gezondheidszorgsystemen werden decennialang voornamelijk georganiseerd vanuit het
biomedische perspectief. De behoeften van de clinicus en het systeem stonden centraal in de
zorgverlening. Was in de medische visie sprake van physician-centred care, nu spreken we
over patient-centred care. ‘Health care is changing from physician-centred care to patient-
centred care, in which the health professional and the patient together decide what the best
care will be’.
Biologische visie op gezondheid
Volgens de biologische benadering is voortdurend sprake van aanpassing van fysiologische
processen en biochemische reacties in het lichaam aan externe omstandigheden. Deze
interne processen en reacties worden door het lichaam constant gehouden. Overleving van
het individu wordt bepaald door de mate waarin het organisme in staat is zijn interne,
inwendige milieu (bijvoorbeeld lichaamstemperatuur, en zuurgraad van het bloed) binnen
, nauwe grenzen constant te houden bij steeds veranderende externe condities. We noemen
dit constant houden van het interne milieu homeostase. Volgens de biologische visie op
gezondheid is iemand gezond als hij ertoe in staat is onder wisselende externe
omstandigheden zijn interne milieu constant te houden. Biologische gezondheid kan
nauwkeurig worden omschreven en is universeel geldend voor alle mensen.
Verpleegkundigen kunnen zicht krijgen op de biologische gezondheid van patiënten door
bepaalde handelingen te verrichten, zoals het opnemen van de lichaamstemperatuur en het
bepalen van bloedglucosespiegels.
Psychologische visie op gezondheid
De psychologische benadering definieert gezondheid als het in staat zijn van een persoon om
de door hemzelf gestelde doelen in het leven te behalen. Het gaat hier om geestelijk gezond
zijn en het voldoen aan geestelijke behoeften. Gezond zijn is zich geestelijk optimaal voelen;
ziek is een persoon die niet aan zijn geestelijke behoeften kan voldoen. Mensen die een
lichaamsgebrek hebben of lichamelijk ziek zijn, kunnen zichzelf volgens deze benadering dan
toch als gezond definiëren. En degenen die zich gezond noemen, zíjn volgens de
psychologische benadering ook gezond. De psychologische visie op gezondheid legt het
accent op de geestelijke dimensie. De benadering is heel persoonlijk en wordt daarom ook
wel de individuele benadering van gezondheid genoemd. Verpleegkundigen kunnen door het
observeren van en praten met patiënten inzicht krijgen in de wijze waarop zij hun
psychologische gezondheid ervaren.
Sociale visie op gezondheid
Volgens de sociale visie op gezondheid is een persoon gezond als hij de hem toebedeelde
sociale rollen uitvoert binnen de waarden en normen die gelden in de samenleving. In deze
benadering staat het maatschappelijk functioneren centraal en is het individu met zijn eigen
behoeften en verlangens hieraan ondergeschikt. Een persoon is ziek als hij niet in staat is zich
aan te passen aan en zich te gedragen naar de heersende waarden en normen van zijn
cultuur. Deze visie op gezondheid kent een sterk sociologische inkleuring van gezondheid en
het accent ligt hierbij op de sociale dimensie. Verpleegkundigen kunnen de sociale aspecten
van gezondheid van patiënten belichten door te informeren naar hun sociale functioneren. Zij
kunnen bijvoorbeeld vragen of het de patiënt lukt om zorg te dragen voor zijn kinderen of zijn
drukke baan goed te combineren met de thuissituatie.
Humane, multicausale visie op gezondheid
In de loop van de tijd is er steeds meer ruimte ontstaan voor een multicausale, multifactoriële
visie op gezondheid. Deze verbindt de biologische, de
psychologische en de sociale visie. In 1948 werd gezondheid
door de WHO als volgt gedefinieerd: ‘a state of complete
physical, social and mental well-being and not merely the
absence of disease or infirmity’. We noemen deze visie op
gezondheid de humane benadering. Deze benadering is veel
breder en positiever dan de klassieke, medische benadering
en weerspiegelt een holistisch mensbeeld. Er is behalve
aandacht voor louter lichamelijke factoren ook aandacht
voor psychische en sociale aspecten van gezondheid. De
mens is meer dan zijn lichaam. Het begrip well-
