H4 - De 19e eeuw
Par. 29 - Historische achtergrond 1800-1875
Eind 18e eeuw hadden ideeën Verlichting zo’n grote verbreiding gekregen, dat ze tot
politieke veranderingen leidden. Gevolg: het liberalisme werd de heersende ideologie in de
19e eeuw. Overal trachtte de burgerij meer politieke invloed te krijgen en streefden volkeren
naar onafhankelijkheid.
Vrijwel overal werd slavernij afgeschaft. De industriële revolutie die in Engeland in het
laatste kwart van de 18e eeuw begon, verspreidde zich over Europa en zorgde voor een
grote economische opbloei. Belangrijke technische veranderingen waren o.m. de
stoomlocomotief (Richard Trevithick, verbeterd door George Stephenson), stoomschip
(Roger Fulton), elektrische motor (George Faraday) en de eerste spoorlijn.
Niet iedereen profiteerde van deze vooruitgang. In de 19e eeuw ontstond het
industrieproletariaat, dat in de fabrieken onder ellendige omstandigheden moest werken en
leefde in krottenwijken van grote steden. Laatste kwart 19e eeuw kwam sociale wetgeving.
In Noord-Nederland kwamen in 1795 ‘patriotten’ in opstand tegen Republiek der Verenigde
Nederlanden. Bataafse Republiek werd uitgeroepen, die in 1810 plaatsmaakte voor
Napoleon, die Nederland tot een Franse kolonie maakte. In 1815 werd Napoleon verslagen
en zo kwam het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Dit splitste in 1830 in tweeën, met
België en Nederland. Na afscheiding ontstond in het noorden een drang naar politieke
vernieuwing, waarbij de liberalen onder leiding van J.R. Thorbecke een grote rol speelden.
Aan einde 18e eeuw wordt de Verlichting opgevolgd door de Romantiek. Midden 18e eeuw
komt naar Romantiek ook het realisme. Rond 1875 werkt de kracht van beide uit en begint
er op cultureel en maatschappelijk gebied een nieuwe tijd: het Fin de siècle.
Par. 30 - De Romantiek
In tijden van Verlichting noemde men alles wat niet in overeenstemming was met de ideeën
van de Verlichting ‘romantisch’, destijds negatief bedoeld, met betekenis als: fantastisch,
vergezocht, overdreven. Eind 18e eeuw wordt het positiever en wordt het aanduiding nieuwe
cultuurstroom, die diametraal tegenover de Verlichting staat.
Hoofdkenmerken Romantiek:
- Gevoel overheerst en veel gebruik maken van verbeelding
- Individualisme; bij romanticus gaat het alleen over hoe híj zich zelf voelt
Kunstenaars van deze tijd werden veelal bohémiens genoemd, die regels van de
maatschappij niet naleefden en een tamelijk ‘onmaatschappelijk’ leven leidden, vol
drankmisbruik, liefdesaffaires, armoede, drugsgebruik en zwerven.
Romantisch individualisme brengt grote aandacht voor eigen gevoelswereld en
verbeeldingskracht met zich mee.
1
, De nadruk op eigen gevoelens is zo sterk dat romantische kunst in essentie lyrisch is, in
tegenstelling tot kunst van de Verlichting, die didactisch was.
Met hun verbeelding probeerden romantici te ontsnappen aan de wereld van het ‘hier en
nu’; er ontstaan historische romans die zich afspelen in tijden en plaatsen waar de
romanticus niet is. Centraal hierbij staat de natuur, als symbool van het ongerepte, het
niet door de mens bedorvene, in tegenstelling tot moderne stedelijke beschaving.
Op wetenschappelijk gebied komt interesse voor het ‘natuurlijke’ tot uiting in bestudering van
cultuur van niet-westerse volken: ethnologie oftewel volkenkunde. Dit vereist kennis van
vreemde, exotische talen. Ook ontstond de volkskunde, die folklore van westerse
bevolkingsgroepen bestudeert. Dit vereist kennis van eigen taal en dialecten. Zo ontstond de
vergelijkende taalwetenschap, waarin talen met elkaar vergeleken worden om te komen
tot een indeling naar soorten. Spelling werd belangrijker; in 1804 werd de
spelling-Siegenbeek ingevoerd. In 1863 kwam spelling van De Vries en Te Winkel, niet
wettelijk ingevoerd, maar wel gebruikt. Later volgden er meer spellingswijzigingen.
Naast taalwetenschap kwam de literatuurwetenschap op. Uit interesse voor exotische
werden niet-wes-westerse literaturen vertaald, middeleeuwse handschriften uitgegeven en
verhalen en gedichten opgeschreven, die tot dan toe mondeling overgebracht werden. In
muziekwetenschap leidde dit tot uitgave en heropvoering van werk vroegere componisten.
In het heden zien we de Romatiek nog terug in de kunst: ook nu vindt men het immers
belangrijk dat kunst individuele gevoelens en gedachten van kunstenaar weergeeft.
Term ‘romantisch’ heeft in het heden twee betekenissen:
- ‘zoals in de periode van de Romantiek’, ‘in de geest van de Romantiek’
- ‘lieflijk’, ‘sentimenteel’
Par. 31 - Beeldende kunst en muziek
Bouwkunst 18e eeuw: ‘klassiek’, ordelijk, symmetrisch.
Bouwkunst Romantiek: vol verassende vormen, eigenlijk het tegendeel van 18e eeuw.
Overheersende stroming architectuur is neogotiek, geïnspireerd door middeleeuwse gotiek.
Compositie romantische schilderijen is, in tegenstelling tot 18e eeuwse kunst, ‘open’,
lijkend alsof het tafereel zich buiten de lijst voortzet, alsof deel van geheel te zien is. Officiële
kunst was destijds nog neoclassicitische schilderkunst, die aan alle kunstacademies in
Europa werd onderwezen, maar daarbuiten speelde de romantische kunst zich af.
Componisten werden door Romantiek zelfstandige kunstenaars en niet in loondienst van
kerk of vorst. Hun werk was nu bedoeld voor ‘muziekkamers’ van welgestelde burgers en
concertzalen en operahuizen van grote steden, met als gevolg bloei van zowel grootste
symfonieën en opera’s als van kamer- en pianomuziek. Strenge muzikale vormen
werden naar eigen inzicht gewijzigd, nieuwe vormen, zonder duidelijke vaste structuur,
ontstonden en buitenmuzikale elementen drongen binnen. Sommige componisten haalden
inspiratie voor muziekstukken uit literaire teksten. Volksmuziek werd door componisten
bestudeerd en verwerkt in hun composities.
2
