Karl Marx – Het Kapitaal, hoofdstuk 8: ‘De arbeidsdag’
De arbeidskracht wordt tegen haar waarde gekocht en verkocht; haar waarde wordt bepaald
door de voor haar productie noodzakelijke arbeidstijd. De verhouding
meerarbeidstijd/noodzakelijke arbeidstijd bepaalt de meerwaardevoet.
De arbeidsdag is geen constante, maar een variabele grootheid. Een van de delen ervan
wordt bepaald door de voor de reproductie van de arbeider zelf vereiste arbeidstijd, maar de
totale grootte varieert met de lengte of de duur van de meerarbeid. Hoewel de arbeidsdag
geen vaste maar een veranderlijke grootheid is, kan deze slechts binnen bepaalde grenzen
variëren. De minimumgrens is echter onbepaalbaar. De minimumgrens kunnen we krijgen
wanneer we de meerarbeid op 0 zetten (dat deel van de dag waarin de arbeider
noodzakelijkerwijs moet werken voor zijn eigen voortbestaan) maar op basis van de
kapitalistische productiewijze kan de noodzakelijke arbeid slechts een deel vormen van zijn
arbeidsdag en kan de arbeidsdag dus nooit tot dit minimum worden teruggebracht. De
arbeidsdag bezit wel een maximumgrens, waarboven de arbeidsdag niet meer te verlengen
is. Deze maximumgrens wordt bepaald door de fysieke begrensdheid van de arbeidskracht;
een mens kan slechts een bepaalde hoeveelheid levenskracht gebruiken op een dag en
gebruikt het andere deel van de dag voor andere fysieke behoeften en voor geestelijke en
maatschappelijke behoeften (waarvan omvang en aantal worden bepaald door het
algemeen beschavingspeil). De variaties van de arbeidsdag bewegen zich dus binnen de
fysieke en sociale grenzen. De arbeidsdag telt dagelijks de volle 24 uur, na aftrek van de
weinige rusturen zonder welke de arbeidskracht absoluut niet in staat is haar
werkzaamheden voort te zetten.
De kapitalist heeft de arbeidskracht gekocht tegen de waarde per dag, waardoor hij dus het
recht heeft verkregen om de arbeider gedurende de dag voor zich te laten werken. Een
arbeidsdag is in ieder geval minder dan een natuurlijke levensdag, maar iedere kapitalist kijkt
anders naar de ‘ultima Thule’ (uiterste grens), de noodzakelijke grens van de arbeidsdag. Als
kapitalist is de arbeider slechts gepersonifieerd kapitaal en het kapitaal heeft slechts één
enkele levensdrang, de drang om in waarde toe te nemen, om meerwaarde te scheppen, om
met zijn productiemiddelen de grootst mogelijke hoeveelheid meerarbeid te absorberen. De
tijd waarin de arbeider werkt, is de tijd waarin de kapitalist de door hem gekochte
arbeidskracht consumeert; verbruikt de arbeider zijn beschikbare tijd voor zichzelf, dan
besteelt hij de kapitalist. De kapitalist beroept zich dus op de wet van de warenruil; hij tracht
om uit de gebruikswaarde van zijn waar het grootst mogelijke nut te halen. Afgezien van
zeer elastische grenzen stelt de aard van de warenruil zelf geen grenzen aan de arbeidsdag
en dus ook niet aan de meerarbeid. De kapitalist staat in zijn recht als koper wanneer hij de
arbeidsdag zo lang mogelijk tracht te maken en van één arbeidsdag er twee tracht te maken.
De specifieke aard van de verkochte waar stelt een grens aan haar verbruik door de koper en
de arbeider staat in zijn recht als verkoper wanneer hij de arbeidsdag wil beperken tot een
bepaalde, normale grootte. Hierbij is er sprake van een antinomie, recht tegen recht, beide
bezegeld door de wet van de warenruil. Tussen gelijke rechten beslist de macht. Het tot
stand brengen van een normale arbeidsdag is het resultaat van een langdurige verborgen
burgeroorlog tussen de klasse van kapitalisten en de arbeidersklasse.
, Overal waar een deel van de gemeenschap het monopolie van de productiemiddelen bezit
moet de arbeider (vrij of niet) aan de arbeidstijd, welke noodzakelijk is voor zijn eigen
voortbestaan, arbeidstijd toevoegen om bestaansmiddelen te produceren voor de eigenaar
van de productiemiddelen. Wanneer in een economische maatschappij niet de ruilwaarde
maar de gebruikswaarde van het product overheerst, wordt de meerarbeid beperkt door de
behoeften, maar uit de aard van de productie zelf komt geen onbeperkte behoefte aan
meerarbeid voort.
Zodra volkeren waarbij de productie zich nog op het lage niveau van slavenarbeid,
herendiensten, enzovoort, beweegt, worden aangetrokken door een wereldmarkt die door
de kapitalistische productiewijze wordt beheerst en waarop de verkoop van de producten in
het buitenland zich ontwikkelt tot het overheersende belang, wordt de gruwel van de
overmatige arbeid geënt op de gruwelen van slavernij, lijfeigenschap, enzovoort. Dan gaat
het niet langer meer om er een zekere hoeveelheid producten uit te halen, maar om de
productie van de meerarbeid zelf.
Kapitalisten hebben een drang tot een mateloze verlenging van de arbeidsdag. Hoe minder
zaken er worden gedaan, des te groter de winst op de afgesloten zaken moet zijn. Hoe
korter er gewerkt kan worden, des te langer de surplus-arbeidstijd moet zijn.
Extrawinsten kunnen gemaakt worden door overmatige arbeid boven de wettelijk
toegestane tijd te verrichten. Door ‘kleine diefstallen’ van het kapitaal ten nadele van de
schaft- en rusttijden van de arbeider (‘a multiplication of small thefts’) is het moeilijk voor
inspecteurs om bewijs te leveren dat arbeiders te lang doorwerken; dit wordt aangeduid als
‘petty pilfering of minutes’ (kruimeldiefstallen van minuten), ‘snatching a few minutes’ (een
paar minuutjes wegkapen) of ‘nibbling and cribbling at meal times’ (knabbelen en krabbelen
aan de schafttijden). Dit kan erg winstgevend zijn voor fabrikanten.
Als de exploitatie van arbeidskrachten onbelemmerd blijft, kan dit negatieve gevolgen
hebben voor de arbeiders. Zo moeten kinderen lang en zwaar werk doen, hebben ze geen of
nauwelijks pauze en verdienen ze ook nog eens heel weinig. Ook voor de andere arbeiders
kan de exploitatie zowel lichamelijke als geestelijke gevolgen met zich meebrengen.
Als productiemiddelen niet zorgen voor een evenredige meerarbeid, vormen ze voor
kapitalisten slechts een negatief verlies, want gedurende de tijd dat zij niet gebruikt worden,
vertegenwoordigen ze een nutteloos kapitaaloverschot. De aangeboren drang van de
kapitalistische productie is de toe-eigening van arbeid gedurende alle 24 uren van een dag,
maar het is fysiek onmogelijk om dezelfde arbeidskrachten 24 uur per dag te gebruiken,
zodat een afwisseling van arbeidskrachten nodig is. Dit betekent dat sommige arbeiders (ook
kinderen) nachtarbeid moeten verrichten en dit kan schadelijke gevolgen hebben. Als
arbeiders elkaar afwisselen, maar iemand komt niet opdagen, betekent het dat sommige
arbeiders langer door moeten werken. Een verbod op kinderarbeid zou voor fabrikanten
zorgen voor kostenverhoging en verlies van arbeidstijd.
De dagelijks zo groot mogelijke besteding van de arbeidskracht bepaalt de grenzen van de
rusttijd van de arbeider. Het kapitaal is geïnteresseerd in het maximum aan arbeidskracht
