Samenvatting Psychosociale begeleiding bij ziekte en herstel
Thema 1 – Gezondheidszorg en patiënt in verandering
De overheid gebruikt de volgende definitie van gezondheidszorg: “het geheel van zorgverleners (en
ondersteunend personeel), instellingen, middelen en activiteiten dat direct gericht is op instandhouding en
verbetering van de gezondheidstoestand en/of de mogelijkheid om zelf regie te voeren, en op het reduceren,
opheffen, compenseren en voorkomen van tekorten daarin.
Tekst 1.1 – Anders kijken naar gezondheid
De zorg kantelt. De focus verschuift van ziekte naar gezondheid, ook wel positieve gezondheid genoemd.
Positieve gezondheid wordt gekenmerkt door zes dimensies; lichaamsfuncties, mentaal welbevinden,
meedoen (sociale participatie), dagelijks functioneren, zingeving en kwaliteit van leven. Positieve gezondheid
gaat uit van het functioneren, veerkracht en regie, en resulteert in een betekenisvol leven.
Ontwikkelingen in relatie tot de gezondheidszorg
Demografische ontwikkelingen
We worden steeds ouder. Prognoses geven aan dat in 2054 mannen en vrouwen 86,2 en 89 jaar worden. In
2040 is het aantal 65-plussers in Nederland 4,7 miljoen, zo’n 26% van de bevolking. Ongeveer 1 op de 3 van
deze 65-plussers is 80-plus. We spreken dan ook van een dubbele vergrijzing: het aantal ouderen (65-plussers)
groeit en tevens worden we steeds ouder. De levensverwachting stijgt oa. als gevolg van het hogere
opleidingsniveau en de toegenomen welvaart.
Een op de drie Nederlanders heeft een chronische aandoening. Vrouwen hebben relatief vaker een chronische
aandoening en het optreden van een chronische ziekte gebeurt op steeds jongere leeftijd, waardoor het aantal
jaren dat men met een chronische ziekte leeft, stijgt. Dit komt onder meer doordat ziekten eerder worden
opgespoord, steeds vaker behandelbaar zijn en de kwaliteit van zorgt is toegenomen. We blijven langer leven
met ziekten waar we vroeger (vroegtijdig) aan overleden.
Maatschappelijke ontwikkelingen
Er is een groeiende emancipatie: het toerusten, versterken, empoweren van het individu of een specifieke
groep op te kunnen participeren. Participatie is een belangrijke term en hangt samen met de sociale kwaliteit.
Mensen in Nederland verschillen op basis van hun persoons-, economisch, cultureel en sociaal kapitaal. Deze
vier dimensies van kapitaal zijn van invloed op de mate waarin mensen in staat zijn tegenslagen in het leven op
te vangen en hoe zij kunnen omgaan met gezondheid.
Economische ontwikkelingen
De opkomst van de participatiesamenleving heeft ook economische motieven; het verlagen van de kosten van
zorg en welzijn. Een substantieel deel van het Nederlands bruto nationaal product (ca. 16%) wordt besteed aan
de gezondheidszorg. Veertig jaar geleden was dit nog ca. 9%. Deze stijging kan verklaard worden vanuit de
toegenomen levensverwachting en de stijging van het aantal mensen met chronische ziekten en Multi
morbiditeit. Ook de toegenomen welvaart en (technologische) ontwikkelingen in de medische wetenschap zijn
verklaringen voor de stijging van kosten.
Voorbeelden van ontwikkelingen in de zorg die de kosten doen stijgen:
- vroegdiagnostiek - ontwikkeling en inzet van nieuwe behandeltechnieken
- molecular markers - domotica en robotica
We staan op de drempel van een nieuw economisch paradigma, waarbij ‘van betekenis zijn’ waardebepalend
gaat worden voor organisaties. De betekeniseconomie is de opvolger van de beleveniseconomie. Draaide het in
de beleveniseconomie om het raken van mensen, in de betekeniseconomie draait het om het bezielen van
mensen: zelfrealisatie komt centraal te staan. Het zal voor organisaties gaan om het vermogen om mensen te
begeleiden bij het verkrijgen van wekelijk welzijn.
Politieke ontwikkelingen
Ook door de politiek wordt meer nadruk gelegd op de eigen regie van mensen en worden
verantwoordelijkheden bij mensen (terug)gelegd. Een van de ontwikkelingen is de decentralisatie, waardoor
niet de rijksoverheid, maar de gemeenten de verantwoordelijk krijgen.
1
,De participatiesamenleving gaat ervan uit dat burgers en overheid, ieder vanuit een eigen rol, elkaar gaan
versterken. Het overheidsbeleid is erop gericht om de zorguitgaven te beheersen en verdere stijging te
voorkomen. De verpleegkundige heeft een belangrijke rol om de eigen regie van de client te versterken.
Hierbij is een verschuiving van aandacht voor ‘ziekte en zorg’ naar ‘gezondheid en gedrag’.
Gezondheid een collectieve waarde
Gezondheid is een collectieve waarde.
Het zogeheten biomedische model, gaat uit van de tekorten, van ziekten, beperkingen en problemen. Dit
model sluit aan bij de definitie van gezondheid van de WHO: ‘een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk
en maatschappelijk welzijn en niet slechts de afwezigheid van ziekte of andere lichamelijke gebreken’.
Het is een model dat primair gericht is op het herstellen van individuele schade; problemen worden in
afzonderlijke delen aangepakt.
Dat er een nieuwe definitie nodig is, blijkt ook uit een aantal andere punten. Nederland behoort niet meer tot
de top van de wereld wat gezondheid betreft en het lukt niet om de sociaaleconomische
gezondheidsverschillen te beslechten. De verschillen tussen mensen met een hoge en mensen met een lage
sociaaleconomische status blijven groot. Mensen met een theoretisch opleidingsniveau leven gemiddeld
aanzienlijk langer in goede gezondheid (72 jaar) of zonder lichamelijke beperkingen dan praktisch opgeleiden
(53 jaar).
Zo vraagt het biomedische gezondheidsmodel om een verandering naar een meer sociaalecologisch model. Dit
model erkent zowel het belang van de samenleving als geheel, als de noodzaak om mensen weer eigenaar te
laten zijn van hun gezondheid. Het betekent tevens een verandering van een gemedicaliseerde en ziekte
georiënteerde naar een meer genormaliseerde en gezondheids-georiënteerde samenleving; ook wel de
verschuiving van zorg en ziekte (ZZ) naar gedrag en gezondheid (GG). Een verdergaande verschuiving zien we
optreden, waarbij gezondheid als collectieve waarde zichtbaar wordt: van gedrag en gezondheid (GG) naar
mens en maatschappij (MM). Deze toevoeging maakt zichtbaar dat steeds meer erkend wordt dat ook de
fysieke en maatschappelijke omgeving een belangrijke beïnvloedende factor is voor gezondheid.
Ziekte centraal Gezondheid centraal
Voordelen patiënten Nadelen patiënten Voordelen patiënten Nadelen patiënten
- Als je ziek bent ga je - actie als je ziek bent - bevordert positieve kijk - vraagt meer eigen
naar de dokter - focust op tekorten op chronische ziek(t)en kracht/regie van burgers
- verantwoordelijkheid - erkent eigen
en afhankelijkheid van kracht/regie
zorgverleners - gaat uit van de
veerkracht van burgers
- van lijden aan, naar
leiden van je ziekte
- focust op
mogelijkheden
Voordelen zorgverleners Nadelen zorgverleners Voordelen zorgverleners Nadelen zorgverleners
- probleemoplossings- - gefragmenteerd - vergemakkelijkt - vraagt meer
denken werken samenwerken en afstemming en
- opgeleid in ziekte, zorg, - client staat centraal en afstemming welzijn en samenwerking
genezing niet de persoon zorg - vraagt andere
- interessant werk voor deskundigheid
individuele professionals - verandering van status
door bredere kijk medici
- bevordert stepped care
- stimuleert optimale
zorg
Positieve gezondheid
In deze visie is gezondheid ‘Het vermogen van mensen om zich aan te passen en een eigen regie te voeren in
het licht van fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven’.
2
,Positieve gezondheid kent zes dimensies,
gevisualiseerd in een spinnenweb.
Het spinnenweb is een metafoor voor hoe wij
idealiter met onze eigen gezondheid om zouden
moeten gaan; als een spin in ons eigen
gezondheidsweb.
Positieve gezondheid kent een tweetal
mogelijkheden;
1) Het vervangt de ziektegerichtheid bij een
aandoening en er wordt vooral gekeken
naar vermogens
2) De opbrengsten van wetenschappelijk
onderzoek worden breder gedefinieerd dan
alleen in termen van vermindering van
ziekte. Een behandeling dient niet alleen
geëvalueerd te worden op ziekte-uitkomstmaten, maar ook op uitkomsten zoals kwaliteit van leven,
dagelijks functioneren, deel kunnen nemen aan de maatschappij en zingeving.
Bij positieve gezondheid is eigen regie een belangrijk begrip. Eigen regie wordt vaak uitgelegd als voor jezelf
kunnen zorgen. In dat opzicht is eigen regie synoniem aan zelfredzaamheid. Een andere uitleg is de zorg voor
jezelf kunnen regelen, het vermogen je aan te passen aan je mogelijkheden en passende professionele zorg te
organiseren. In dat opzicht is eigen regie synoniem aan zelfmanagement.
3
, Tekst 1.2 – Organisatie van de gezondheidszorg
Net als gezondheid, kent ook ziekte een lichamelijke, psychische en sociale component. De Engelse taal heeft
daar drie woorden voor: disease (een aantoonbare medisch-biologische afwijking), illness (ziekte-ervaring: het
zich niet wel voelen) en sickness (de sociale component: men gedraagt zich als patiënt en dat wordt ook erkend
door de omgeving).
De gezondheidszorg, en zeker de huisarts, heeft zo te maken met patiënten met verschillende
ziektecombinaties. Een patiënt bij wie zowel disease, illness als sickness speelt, is zijn medepatiënt.
sector 1: onopgemerkte, doch medisch-biologisch wel aanwezige ziekte
sector 2: ervaren klachten waaraan geen consequenties worden gebonden in
de zin van ziektegedrag. Men gedraagt zich als ‘gezonde’
sector 3: de simulerende patiënt. Hij gedraagt zich als zieke maar heeft ‘geen’
klachten of constateerbare afwijkingen
sector 4: gedrag + ervaring, is de patiënt die een arts bezoekt, klachten heeft,
maar bij wie geen ziekte in medisch-biologische zin kan worden vastgesteld
sector 5: de patiënt die een ziekte heeft, zich daarnaar gedraagt, maar deze
ziekte niet daadwerkelijk in klachten ervaart. Preventief onderzoek is onder
meer een onderzoek poort tot deze sector van ziekte.
Sector 6: iemand voelt zich ziek en is ziek, maar gedraagt zich er niet naar. De
patiënt laat niets blijken en loopt er te lang mee door.
Sector 7: de medepatiënt: ervaart klachten, gedraagt zich ernaar en heeft een
medische diagnose.
Het complementair of alternatief geneeskundig veld (CAM), voorbeelden: acupunctuur, homeopathie, kruiden
en voedingssupplementen. Complementaire geneeswijzen zijn geneeswijzen die aanvullend zijn op de
reguliere geneeskunde, maar die niet worden onderwezen aan Nederlandse universiteiten en hogescholen.
Alternatieve geneeswijzen zijn geneeswijzen die volgens het eigen oordeel en handelen geacht worden
vervangend te (kunnen) zijn voor de regulier-westerse geneeskunde.
Naast complementaire en alternatieve geneeswijzen onderscheidt de WHO ook nog traditionele geneeswijzen.
Deze wortelen in een lokale cultuur en hebben doorgaans een sterke spirituele component.
De reguliere geneeskunde is in sterke mate gericht op de zichtbare, concrete ziekteverschijnselen.
Het concept van positieve gezondheid gaat uit van een holistisch mensbeeld: gezondheid is niet een statische
situatie die de afwezigheid van ziekte vertegenwoordigt, maar een dynamische situatie die het vermogen van
de mens om zich aan te passen aan fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven. Er wordt dus niet
gekeken naar een specifiek probleem, maar juist naar de aanpassing en regie die een persoon hierover heeft. In
lijn met deze definitie kan dus ook gesteld worden dat 'zorg' meer is dan een medische behandeling. Ook
andere behandelingen dan uitsluitend medische interventies passen bij dit veranderende beeld van
gezondheid. Dat geldt overigens niet alleen voor complementaire of alternatieve geneeswijzen, maar ook voor
interventies gericht op leefstijl, veerkracht, welbevinden, zingeving, stressreductie en vergroten van
zelfmanagement.
Veel alternatieve geneeswijzen gaan uit van een ander ziektebegrip dan de reguliere geneeskunde. Ook hier
komt het holistische aspect sterk naar voren: de hele mens staat in zijn ziek zijn centraal, niet de ziekte zelf.
Alternatieve genezers streven daarom meer naar een geïndividualiseerde behandeling volgens het principe
'ieder mens is uniek'.
Indeling en ordening
Naar sectoren
- Cure
Gericht op het behandelen en genezen van acute en chronische lichamelijke aandoeningen. Zorgverleners die
een rol spelen; ziekenhuizen, revalidatiecentra, huisarts, ambulancezorg
- Care
Ook wel langdurige zorg genoemd. Nadruk niet op behandeling en herstel. Bijv. mensen met een beperking,
chronisch zieken of ouderen. Zorgverleners die een rol spelen: verpleeg en verzorgingshuizen,
thuiszorginstellingen, dag voorzieningen zoals dagopvang voor verstandelijk beperkten,
hulpmiddelenvoorziening
4
