Beknopte samenvatting forensische psychiatrie, gedoceerd door prof. Dillen, gedurende het academiejaar .
Samenvatting a.d.h.v. de slides, cursus en lessen.
Vak gedoceerd in de criminologie; keuzevak in de rechten.
Geslaagd in eerste zit.
Forum Romanum
Centrale marktplein bij de Romeinen. Het betreft een
openbaar gebeuren, zittingen betreffende openbare
aangelegenheden. Is het begrip ‘forensisch’ van afkomstig.
Kenmerken Forensische psychiatrie
→ Is een publiek gebeuren
→ Moet in een voor leken verstaanbare taal gebeuren
FP = Geneeskunde + Recht
Forensisch psychiater gaat zich aanpassen aan uitgangspunt
van het juridisch systeem. Er is geen sprake van
samenwerkingsverband met de patiënt. Binnen het juridisch
systeem bestaat het concept van ‘oppositie’: Medisch <> Juridisch
discussie/conflict, geen hulpvraag, slechts vraag om Medisch Juridisch
bijkomende informatie van een expert. Ethisch Helpen van Wettekst/
uitgangspunt individu zelfbeschikkingR
Geneeskunde binnen het recht ≠ Culturen Samenwerking Elkaar grond
Steeds in opdracht van het gerecht en steeds in context van inboren
een juridische vraagstelling. Asymmetrie vd Meester over Rechter bepaald
De deskundige dient: relatie zijn handelen opdracht
→ Zich te beperken tot het juridische probleem en tot de Tegensprekelijk / Cruciaal
exacte juridische vraagstelling debat (>nietigheid)
→ Ietwat achterdochtig zijn/kritisch staan t.o.v. de Beroepsgeheim Strafrechtelijk Mag schenden
informatie geregeld om iemand zijn
→ Zoeken naar objectieve informatie in medische dossier rechten te doen
bekomen
Rechtelijke organisatie Normaliteit vs Glijdende schaal Zwart/wit
Kunnen niet door HvC, RvS en GwH worden aangesteld. gestoord
→ Politierechtbank Causaliteit Weinig belang Ziekte al dan niet
o Burgerlijke afdeling: vragen inzake menselijke oorzaak van
schadebepaling ingevolge verkeersongeval; kijken feiten
naar behandelmogelijkheden en risico’s naar
Behandelen Hoofddoel Eerder vorm van
toekomst toe
controle
o Correctionele afdeling: al dan niet
medische/psychiatrische aandoening die impact
Basis paradigma
heeft op rijgeschiktheid
→ Rechtbank
→ Jeugdrechtbank
o Respecteren van rechten van personen +
o Burgerlijk luik: VOS-situaties; kijken of leefcontext
autonomie
al dan niet schadelijk is; primair in belang van kind
o Conflictmodel en tegensprekelijk debat
adviezen verlenen naar toekomst toe, i.v.m. hoede-
→ Medische wereld
of bezoekrecht
o Respect voor gezondheid + ‘zorgen voor…’
o Strafrechtelijk luik: MOF-dossiers; vragen naar
o Alliantie
opvoedingsmogelijkheden, al dan niet
uithandengeving; onderzoek psychiatrische
Forensische psychiatrie: raakveld van 3 werelden
toestand en persoonlijkheidsontwikkeling
FP situeert zich op de overlapping tussen medische en
→ Vredegerecht: Gedwongen opnames (klassieke
juridische wereld. De derde wereld is die van de persoon van
psychiaters), inzake in staat zijn goederen te beheren
de deskundige, als mens.
(forensisch psychiaters)
Moet aan rechtbank beroepsmatig neutraal/objectief
→ Rechtbank van koophandel: Zelden FP aangesteld; vb.
oordeel over betrokkene kunnen geven.
manisch-psychotische zakenman, aangaande al dan niet
rechtsgeldig zijn van zijn aankopen
Overtredingen van matschappelijke regels
→ Arbeidsrechtbank of -hof: arbeidsovereenkomsten
→ Morele overtredingen
(A(W)OG), inzake (blijvende) AOS
o Overtredingen waarbij al het ware instinctief,
automatisch wordt aangevoeld, ook zonder
geschreven regels, dat het gaat om overtredingen
die niet mogen
o Ontoelaatbare feiten naar mensen toe +
slachtoffers
o Eigen aan het ‘mens-zijn’
, 1. INTRODUCTIE TOT DE FORENSISCHE PSYCHIATRIE
→ Conventionele overtredingen Afdelingen waar iedereen binnen penitentiaire context of
o Overtreding van door de mensen gemaakte regels voor een uitspraak van de rechtbank terechtkomt
ter organisatie van maatschappij → Forensische Observatie- en Behandelingsafdeling
o Gecreëerd/situatie gebonden (FOBA): afdeling binnen gevangenis; psychiatrische
→ Onderscheid kan al worden gemaakt vanaf 4j + ook door diagnose is nog onduidelijk + hoge gevaar inschatting;
ernstige autisme spectrum stoornis zijn high-security afdelingen
→ Intensieve Behandelingsafdeling (IBA): mensen die
Forensische psychiatrie in de enge betekenis voordien in FOBA zaten en verondersteld nog niet klaar
Tak van de psychiatrie die zich bezig houdt met de studie van te zijn voor klassieke gevangenis
mentaal gestoorde delinquenten; Mentale stoornissen, → Bijzondere Zorgafdeling: gedetineerden die
zwakzinnigheid, ernstige persoonlijkheidsstoornissen. psychiatrische begeleiding nodig hebben
Forensische psychiatrie in de ruime betekenis Instellingen/afdelingen voor personen met een door de
Tak van de psychiatrie die zich bezig houdt met al de rechter verplichte behandeling
gerechtelijke aspecten van de psychiatrie; Evaluatie → TBS-kliniek: enkel mensen die door justitie ‘gestoord’
toerekeningsvatbaarheid, onvrijwillige opname/ werden verklaard; zwaarst beveiligde klinieken
behandeling, schadebepaling op psychiatrisch vlak, … → Forensisch Psychiatrische Kliniek (FPK): volledig
psychiatrisch ziekenhuis, voor justitieel cliënteel
Behandeling → Forensisch Psychiatrische Afdeling (FPA): afdeling in
Behandelplan dat bestaat uit meerdere modules die elkaar algemeen psychiatrisch ziekenhuis, specifiek voor
opvolgen. Wettelijk vastgelegde afspraken omtrent welke justitieel cliënteel
elementen van de behandeling van seksueel delinquenten er → Forensisch Psychiatrische Polikliniek (FPP): poliklinische
in het kader van het beroepsgeheim al dan niet mogen behandeling voor justitieel cliënteel
worden vrijgegeven door behandelaar aan justitie. Bv.: al
dan niet opdagen voor behandelingen, voldoende Deskundigenonderzoek
gemotiveerd, al dan niet gevaar voor maatschappij. → Verschillende rechtbanken en beroepsinstanties
Deze afspraken beschermen ook de behandelaar, → In het kader van de ziektewetgeving: beslissen of
iemand ingevolge ziekte over meer of minder dan 66%
Op punt stellen van forensisch psychiatrische eenheden: verdienvermogen beschikt
afdelingen in psychiatrische ziekenhuizen die specifieke → Mutualiteit of het RIZIV: aanvankelijk, mutualiteit;
mensen (voornamelijk gedetineerden) gaan opnemen wanneer langer dan 1 jaar werkonbekwaam, RIZIV
vanuit een justitieel circuit. Medium security forensische → Fonds voor beroepsziekten (FEDRIS): al dan niet bestaan
afdeling. en ernst van beroepsziekte vaststellen
→ Medex: overheidsinstelling die ongeschiktheden bij
Openen van twee forensische behandelcentra (Gent en ambtenaren nagaat
Antwerpen). Beveiligd zoals gevangenis. → Verzekeringsmaatschappijen: bv. in kader van
afgesloten polis Gewaarborgd Inkomen (zelfstandige)
Meerdere stelsels → Minnelijke medische expertise (MME): derde arts,
→ Probatie: straf deels niet in gevangenis, mits naleving optredend als scheidsrechter wordt aangeduid ingeval
van voorwaarden (bv. behandeling) van discussie omtrent toestand betrokkene tussen
→ Vrijheid onder voorwaarden (VOV): voorhechtenis raadgevende geneesheer van de verzekering en
wordt stopgezet, mits gedurende 3 maanden raadgevend/behandelend geneesheer vd betrokkene
voorwaarden naleven (bv. behandeling)
→ Voorwaardelijke invrijheidstelling (VI): betrokkene mag Erkenning
voorwaardelijk vrij vóór het einde van uitgezeten straf → Specifieke forensisch psychiatrische erkenning als
→ Vrij op proef (VOP): geïnterneerden worden buiten afzonderlijke CCST (completed certificate specialist
gevangenis behandeld, mits opname in psychiatrische training) (bv. UK, DUI, RUS)
dienst of ambulant → Interne opleiding, met impliciete erkenning (bv. NL)
→ In het kader van MOF-ers of VOS-ers → Ministerieel Besluit (2015) dat bijzondere opleiding tot
→ Gedwongen opname (= niet strafrechtelijk) FP regelt (België)
→ Probatie voor seksueel delinquenten in kader van art. 9
Wetenschappelijk onderzoek
Werkdomeinen Binnen FP wordt er quasi geen wetenschappelijk onderzoek
Behandelingen zowel binnen de gevangenismuren als verricht want: geen sponsors aangezien financieel weinig te
erbuiten, zoals High Security instellingen (FPC’s), medium winnen valt, de regelgeving binnen behandelsetting heel
security eenheden of de FPE/FPA, en de ambulante strak is, men weinig medewerking bekomt van de delinquent
begeleidingscentra of gewone psychiatrische opname persoon, het moeilijk is vrijwillige toestemming te bekomen
afdelingen (low security). van betrokkene, er politiek weinig interesse voor is.
, 2. CLASSIFICATIESYSTEMEN IN DE FORENSISCHE PSYCHIATRIE
Diagnostiek in psychiatrie ICD-10
DSM: a-theoretisch, beschrijvend classificatiesysteem; → Biedt enkel antwoord op vraag 1 en 2
patiënten te includeren om wetenschappelijk onderzoek te → WHO
doen; wordt mede beïnvloedt door de maatschappelijke → Ruimer dan enkel psychiatrie
evolutie → Vooral gebruikt in (algemene) ziekenhuizen
ICD-10: instrument van de WHO, dat alle ziekten gaat → Confident diagnosis: vaststaande diagnose; voldoende
proberen te diagnosen/kenmerken op te stellen; iedere argumenten om het te weerhouden
medische aandoening krijgt code → Tentative diagnosis: men werkt nog aan diagnose
→ Main- en additional diagnosis: hoofddiagnose in
Verschillende grote denkrichtingen binnen psychiatrie behandeling ≠ forensisch
→ Psychoanalyse: basis waaruit denken is voortgevloeid, → Laat noch toe causaliteit van ziekte vast te stellen, noch
Freud, nog steeds sterk doorgedrongen in huidige juridische criteria noch gevaarlijkheid
maatschappelijk denken, innerlijke gedachten van een
persoon DSM-V
o Veel tijd en duur → Biedt enkel antwoord op vraag 1 en 2
→ Systeemtheoretisch denken: kijken naar waarneembare → VS
zaken, toespitsen op ‘systeem’ waarbinnen of van → Wordt vaakst gebruikt, want meest voordelig en
waaruit iemand handelt en van hieruit de psychische bruikbaar
problemen of stoornissen verklaren → Operationele definitie + diagnostische criteria
o Bv. kinder- en jeugdpsychiatrie → Multi-axiaal systeem (afgeschaft)
→ Gedragstherapeutisch model: geevolueerd uit o As II: stoornissen die vroeg in leven van individu
denkwijze van ‘hond van Pavlov’, geconditioneerde ontstaan en nadien blijvend aanwezig
reflex, al hetgeen individu doet, is resultaat van o As I: stoornis later ontstaan en nadien verdwijnen
aangeleerde reflexpatronen → Van categoriaal (wel of niet voldoen aan criteria) >
o Bv. patiënt confronteren met fobieën dimensioneel (voldoen aan voldoende criteria)
o Veel tijd en stap voor stap uitvoeren → Principal (vastgesteld na onderzoek) en provisional
→ Psychodynamisch of ontwikkelings-/ diagnosis (in afwachting van meer informatie)
levenslooppsychologisch denken: iemand met zekere → Al de criteria die binnen deze schaal worden gebruikt
aanleg/basis geboren wordt, en naarmate persoon zijn objectiveerbaar
→ Laat noch toe causaliteit van ziekte vast te stellen, noch
opgroeit, er meer en meer van reageren/ omgaan met
juridische criteria noch gevaarlijkheid
omgeving tot stand komen/worden aangeleerd, → Hoofdkenmerk bezitten + 5 andere criteria
(analogie computer) → Binnen bepaalde stoornis/diagnose bestaan er nuances
→ Biologische psychiatrie: via geneesmiddelen of andere
producten (drugs) kan men ingrijpen op de uitwisseling Forensische psychiatrie houdt zich bezig met het
van stoffen (neurotransmitters) tussen de verschillende omschrijven van een al dan niet aanwezige stoornis bij
zenuwcellen waardoor men het functioneren van deze iemand, met het bestuderen van een gepleegd feit of het
cellen gaat kunnen beïnvloeden bepalen van de schade bij iemand, en ten derde met het
bestuderen van de causaliteit tussen feiten en stoornis.
Classificatiesystemen
DSM-V en CDI-10 werden op punt gezet om psychiaters die
verschillende psychiatrische denkkaders hanteren, met
elkaar te laten communiceren. Hanteren van
overkoepelende terminologie zodat alle modellen/systemen
elkaar kunnen ‘verstaan’.
Elke stoornis een ‘etiket’ toebedelen.
Voorwaarden/kenmerken moeten op zodanige manier te
worden geformuleerd dat zij losstaan van alle verschillende
denkkaders.
Doelstellingen in de forensische psychiatrie
→ Duidelijkheid in toekennen van een diagnose voor niet-
psychiaters en psychiaters
→ Werken volgens ruim aanvaarde diagnostische
begrippen (uniformiteit)
→ Controleerbaarheid (tegenspreklijkheid)
Vragen aan forensisch psychiater
→ Is er een stoornis
→ Zo ja, de welke en ernst ervan
→ Zijn de juridische criteria vervuld (causaliteit)
, 3. FORENSISCHE PSYCHIATRIE EN STRAFRECHT
Rol van de gerechtspsychiater in het strafrecht
→ Onderzoek verdachten: De PdK of OR heeft meer
informatie nodig over persoonlijkheid van de verdachte,
advies nodig inzake toerekeningsvatbaarheid.
→ Onderzoek veroordeelden: Aanstelling door SURB om
een veroordeelde persoon te onderzoeken en te kijken
of de persoon voorwaardelijk vrijgesteld kan worden en
zo ja, welke voorwaarden binnen psychiatrisch gebied
wel of niet moeten worden vervuld.
→ Bijstand strafonderzoek: Bv. het bijwonen van
videoverhoren (in regiekamer); mag zelf niet verhoren,
enkel advies geven aan rechercheurs wat betreft
trauma’s of psychopathologie.
Internering is beperkt tot niet-correctionaliseerbare
→ Adviseur van een onderzoeksrechter: Effectief aanwezig
misdaden en, correctionaliseerbare misdaden en
bij de onderzoeksrechter, bv. bij wedersamenstelling.
wanbedrijven die aantasting of bedreiging uitmaken voor
Gerechtspsychiater is tolk tussen medische/
fysieke/psychische (seksuele) integriteit.
psychiatrische en het juridische.
→ Getuigen deskundige Assisen/Corr. rechtbanken:
Tegensprekelijk karakter
Enerzijds als FP je verhaal brengen, anderzijds de vragen
Strafonderzoek wordt gevoerd door OR, zowel in voordeel
beantwoorden van de partijen. Mogelijkheid tot
als nadeel van beschuldigde. Europese verordening:
opleiding hiervoor in Nederland.
advocaat heeft recht aanwezig te zijn bij verhoor; nieuwe
→ Opleiding geven: Aan hogescholen en universiteiten,
wet Internering: alles tegensprekelijk; wet Franchimont:
politierechercheurs i.v.m. verhoren, …
advocaten ook aanwezig op bv. wedersamenstelling.
Indeling misdrijven
Vonnisgerechten werken altijd op tegenspraak. Afwijking is
Overtreding Politiestraf Gevangenisstraf 1-7 dd mogelijk, bv. art. 9bis probatiewet (zedendelicten).
en/of geldboete
Wanbedrijf Correctionele Gevangenisstraf 8dd – Plichten vd deskundige in kader van tegensprekelijk karakter
straf 5j en/of boete → Alle partijen en raadslieden van onderzoek verwittigen,
anders risico op nietigheid van het verslag
Misdaad Criminele straf Opsluiting 5-30j
→ Installatievergadering: vroeger, alle partijen
levenslang
samenbrengen en bekijken wat vraag op juridisch
gebied is; nu, installatievergadering op Rb.
Wanneer stelt de strafrechter een psychiater aan?
→ Aanwezigheid raadsgeneesheren (cave medisch
→ Misdaden: potentieel gevangenisstraf van <10j; college
onderzoek), bij elke onderzoeksverrichting, zowel langs
van 3 psychiaters of 2 psychiaters + psycholoog
kant van de verdediging als dader, aanwezigheid is niet
→ Zedenmisdrijven: minderjarigen of herhaaldelijke feiten
discuteerbaar; formeel bezwaar door orde der artsen
→ Agressieve daden: buitensporige of herhaalde agressie
inzake aanwezigheid advocaat bij psychiatrisch
→ Psychiatrische voorgeschiedenis: houdt problematiek
onderzoek
verband met de feiten?
→ Bevindingen in voorlezing overmaken (preliminaria),
→ Op het zicht vreemde personen/bizarre verklaringen
opmerkingen hierop moeten in definitief verslag komen
→ Eindverslag, met eedformule (> nietigheid)
Inschakeling gerechtspsychiater
→ Politie: Geeft informatie door aan parket (procureur,
Terminologie
OM)
→ Wetsgeneesheer (patholoog) of deskundige
→ Parket
o Iemand door Rb. Aangesteld
o Stuurt naar corr.Rb., indien basisrechten moeten
→ Raadsgeneesheer
worden geschonden
o Iemand door één vd partijen aangesteld
o Geeft door aan onderzoeksrechter
→ Technisch raadsman
o Seponeert
o Bv. bij auto-ongevallen een verkeersdeskundige
o Stelt zelf een GP aan indien persoon in kwestie
akkoord gaat om mee te werken (relatief akkoord);
Erkenning
beoordeling van de GP komt voor Raadkamer
→ Nationaal register van de Gerechts Deskundigen (2016),
→ Raadkamer
waarop elke deskundige zich moeten inschrijven en
o Toerekeningsvatbaar: zaak gaat terug naar Rb.
hierbij aan elke voorwaarden voldoen
o Ontoerekeningsvatbaar: raadkamer interneert
→ Erkenning bij ministerie van Volksgezondheid:
betrokkene
erkenning als geneesheer/specialist in de evaluatie van
→ Kan ook op niveau van Corr. Rb. of HvA beslissen over al
de menselijke schade en verzekeringsgeneeskunde
dan niet in aanmerking komen voor internering
→ Bijzondere bekwaamheid in forensische psychiatrie bij
FOD volksgezondheid (2015)
, 4. TOEREKENINSVATBAARHEID EN VRAGEN AAN DE GERECHTSPSYCHIATER
Vraagstelling van de rechter aan de gerechtspsychiater Beslissingsschema
1. Klassieke vraag van toerekeningsvatbaarheid
2. Waarheidsgetrouwheid van verklaringen
3. Assistentie bij politionele onderzoeken
4. Profiel opmaken op psychiatrisch vlak
5. …
Toerekeningsvatbaarheid
Het misdrijf is voortgekomen uit de stoornis en daarom Ingeval van vrijspraak zal men eerst aan de rechter
mag je de betrokkene daarvoor niet straffen. Het gaat verzoeken om een college van psychiaters aan te
om een schulduitsluitingsgrond (idem minderjarige). stellen.
Als een persoon enkel mits medicatie
Besluiten tot internering toerekeningsvatbaar is (bv. geen psychose meer) dan is
Combineren van art. 71 – toerekeningsvatbaarheid en de stoornis niet weg, en is deze nog steeds
wet Bescherming Maatschappij: persoon is ontoerekeningsvatbaar en toch geïnterneerd.
ontoerekeningsvatbaar + is psychiatrisch ziek en is
bedreiging voor maatschappij of zichzelf. Alternatieve aanstellingen
Het is mogelijk met toepassing van art. 21 een persoon 1. Nagaan of agressieprobleem medische oorzaak
die al is veroordeeld en dus in de gevangenis zit, maar heeft, zo ja, of deze persoon gevaar is voor zichzelf
in de gevangenis psychiatrisch gestoord wordt, alsnog of zijn omgeving
te interen. Echter, artikel zit juridisch slecht in elkaar. 2. Nagaan of therapie de gevaarstoestand kan keren
Nieuwe wet Internering voert onderzoek door GP in 3. Bijstaan van onderzoeksteam inzake verhoren
opdracht van SURB in. 4. Onderzoeken naar de waarheidsgetrouwheid
5. Psychologische testing
Artikel 71 Strafwetboek
Psychiatrisch luik: op tijdstip van de feiten lijden aan Niet waarheidsgetrouwe verklaringen
geestesstoornis die oordeelsvermogen of controle → Zuivere simulatie: willens en wetens vertellen van
tenietdoet of ernstig aantast. een niet waarheidsgetrouw verhaal met de
bedoeling daarmee iets te bereiken
Luik van onweerstaanbare drang: kunnen via dit luik (wraak/financieel).
worden vrijgesproken, ondanks niet geestesgestoord → Fantasie: vertellen van niet waarheidsgetrouw
te zijn. verhaal, komende vanuit een interne drijfveer.
→ Beïnvloeding door derden: vooral bij jonge
Klassieke aanstelling kinderen.
Er moet uitspraak gedaan worden over de Indien er voldoende aanwijzingen zijn dat het verhaal
toerekeningsvatbaarheid, op het moment van de waarheidsgetrouw is, kan de rechter ook vragen om de
feiten en op het moment van de rechtszitting (<> NL). schade te ramen die uit de feiten is voorgekomen.
Vier vragen die gesteld worden aan gerechtspsychiater Psychologische testing
1. Dat de persoon op het ogenblik van de feiten en De Rorschach test is een psychologische test met
van het onderzoek leed aan een geestesstoornis inktvlekken. Naarmate het type antwoorden dat
die zijn oordeelsvermogen of de controle over zijn significant meer bij een bepaalde ‘pathologie groep’
daden heeft tenietgedaan of ernstig heeft voorkomt, kan men stellen dat de onderzochte meer
aangetast kans heeft een bepaalde stoornis te vertonen. Is
2. Dat er mogelijk een oorzakelijk verband bestaat aanvaard volgens Daubert criterium.
tussen de geestesstoornis en de feiten De TAT (Thematic Apperception Test) is een
3. Dat het gevaar bestaat dat betrokkene ten gevolge psychologische test met afbeeldingen waarbij er 2 of
van de geestesstoornis opnieuw (eender welke meerdere personen in een bepaalde verhouding tot
andere) misdrijven pleegt (gevaarcriterium) elkaar staan. Afhankelijk van het verhaal dat wordt
4. Dat en hoe de persoon kan worden behandeld, gegeven, kun je uitspraken doen over de
begeleid, verzorgd met het oog op re-integratie persoonlijkheid, vooral op interpersoonlijk vlak
(duidelijk advies) (wetenschappelijk minder onderbouwd).
Daubert criteria (VS) om uit te maken of een bepaald
onderzoek wel of niet aanvaard wordt in
strafrechtelijke context.
Voordelen van het kopen van samenvattingen bij Stuvia op een rij:
Verzekerd van kwaliteit door reviews
Stuvia-klanten hebben meer dan 700.000 samenvattingen beoordeeld. Zo weet je zeker dat je de beste documenten koopt!
Snel en makkelijk kopen
Je betaalt supersnel en eenmalig met iDeal, creditcard of Stuvia-tegoed voor de samenvatting. Zonder lidmaatschap.
Focus op de essentie
Samenvattingen worden geschreven voor en door anderen. Daarom zijn de samenvattingen altijd betrouwbaar en actueel. Zo kom je snel tot de kern!
Veelgestelde vragen
Wat krijg ik als ik dit document koop?
Je krijgt een PDF, die direct beschikbaar is na je aankoop. Het gekochte document is altijd, overal en oneindig toegankelijk via je profiel.
Tevredenheidsgarantie: hoe werkt dat?
Onze tevredenheidsgarantie zorgt ervoor dat je altijd een studiedocument vindt dat goed bij je past. Je vult een formulier in en onze klantenservice regelt de rest.
Van wie koop ik deze samenvatting?
Stuvia is een marktplaats, je koop dit document dus niet van ons, maar van verkoper Rechtenstudent1999. Stuvia faciliteert de betaling aan de verkoper.
Zit ik meteen vast aan een abonnement?
Nee, je koopt alleen deze samenvatting voor €5,99. Je zit daarna nergens aan vast.
