Geschiedenis van de psychologie les 1 14/10/2022
René Descartes (1596-1650) is geboren in een rijke familie uit Frankrijk maar had een hele sterke
band met Holland (Nederland). Zijn gedachten stonden niet per se in lijn met wat de kerk dacht, en
daarom besloot hij naar Nederland te komen omdat de Hollanders in die tijd vrij makkelijk waren
over de ideeën van anderen (vrije meningsuiting). Hij was een eenzelvige man, heel voorzichtig en op
zichzelf. Dit zie je ook terug in zijn filosofie.
Voor Descartes
Om de filosofie van Descartes te begrijpen moet je snappen waar hij zich tegen afzet. Zijn werk wordt
gezien als een belangrijke breuk in de filosofie, een breuk met de scholastiek. Dit is een school van
denkers die vooral bezig waren met het in overeenstemming brengen (verbinden) van de twee
belangrijkste bronnen van kennis (de bijbel en Aristoteles). Hun opgave was om het werk van
Aristoteles in overeenstemming te brengen met wat de bijbel zegt. Scholastiek werd beoefend in
debatten (rede en openbaring). Descartes had een hekel aan die debatten/discussies, hij wilde
zekerheid. In het werk van Aristoteles gaat het onder andere over de geest. Volgens Aristoteles zijn
er drie soorten zielen, namelijk een vegetatieve ziel (planten hebben die, gaat alleen over eten en
voortplanten), een dierlijke ziel (affectieve ziel (waarnemen), dieren hebben een vegetatieve ziel en
een dierlijke ziel), mensen hebben deze twee en daarboven op ook een rationele ziel, want mensen
kunnen denken. Dit is de leer van drie zielen, Descartes ging hiertegen in. Hij ging op zoek naar
zekerheid (zekere kennis), niet in de vorm van debatten met anderen, kennis moest volgens hem
voortkomen uit de individuele geest (denken van een individu). Dit denken deed hij d.m.v. wat hij
noemde meditaties, dit was het denken van 1 persoon. Hij nodigde de lezers hierin ook uit om mee
te denken (hij nodigde uit om zijn gedachte proces mee te volgen), dit was bij de scholastici niet zo.
Dit was dus een breuk met de scholastici.
Descartes:
- Kennis is het product van een individuele geest die mediteert.
- Streefde naar zekerheid, zekere kennis. Deze zekere kennis vond hij in wiskunde. Hij was zeer
bedreven in de wiskunde, hij vond het assenstelsel.
Cogito
Descartes schreef een boek over het denken. De eerste regel van zekere kennis was volgens hem:
betwijfel alles, en werk dan met wat onbetwijfelbaar blijkt. Dus, denken begint met twijfel. Dit is de
eerste regel van zijn methode, radicale twijfel, twijfel aan alles. Als er dan iets over blijft wat
onbetwijfelbaar blijkt, dan ga je daarmee verder. Deze twijfel was extreem, hij dacht dat alles wat we
zeker denken te weten in twijfel kan worden gebracht, alles kan een droom zijn. En als het geen
droom is, dan kan wat je zeker denkt te weten ook komen door een kwade demon die in ons schuilt
waardoor wij alles zeker denken te weten terwijl het onzeker is. Dus we kunnen hier niet van uit
gaan. Hij realiseert zich dat er een ding is waar we niet over kunnen twijfelen, er is een zekerheid, en
dat is dat hij overal aan twijfelt. Het is onbetwijfelbaar dat je aan het twijfelen bent. Maar: ik denk,
dus ik ben (cogito ergo sum). Dit is helder en onderscheiden. Helder betekent dat je het niet verder
kan onderverdelen, onderscheiden betekent dat het duidelijk is onderscheden van andere ideeën. Hij
is naar deze heldere en onderscheiden ideeën opzoek. Er is dus een zekerheid: ik ben aan het
denken.
Fundament van kennis volgens Descartes:
- Rationalisme: de geest is het fundament van de kennis.
- Nativisme: er zijn aangeboren ideeën in de geest. Mensen worden geboren met ideeën.
Descartes was een rationalist en een nativist.
,Materie & mechanisme
Dit betekent allemaal niet dat Descartes geen empirisch onderzoek deed. Al twijfelend kwam hij tot
het inzicht dat veel van wat we van de materiele wereld denken te zien, niet in de wereld ligt maar in
ons. Hij denkt dat de materiele wereld maar twee feiten bezit:
- Primaire en secundaire kwaliteiten.
o Primair: vorm, aantal (kwantiteit) en beweging. Alles wat bestaat in het universum
komt voor uit deze primaire kwaliteiten.
o Secundair: zintuigelijke indrukken zoals geur, geluid, smaak, en gevoel.
- Dat het bestaat uit deeltjes in beweging (extensie en beweging).
Onze bewuste ervaringen van de wereld om ons heen zijn dus secundair aan, en compleet
verschillend van, de elementaire primaire kwaliteiten die ze veroorzaken. Hiermee zegt hij dat de
wereld anders is dan wij hem waarnemen.
Fysiologie
Descartes deed ook empirisch onderzoek, op basis hiervan besloot hij dat je dieren kunt beschouwen
als automaten. Dieren hebben geen vegetatieve en affectieve ziel, alleen de rationele ziel blijft dus
over. Het gedrag van dieren kan je geheel beschrijven aan de hand van de fysieke kenmerken, je kan
het gedrag fysiologisch beschrijven. Dit fysiologische onderzoek dat Descartes deed leidde tot
bepaalde theorieën over het zenuwstelsel. Volgens hem waren belangrijke elementen van het
zenuwstelsel de ventrikels gevuld met hersenvocht, en de zenuwen. Het zenuwstelsel was volgens
hem een systeem van buizen en ventielen. Vuur A werkt in op uiteinde van de zenuw B, daar zit een
opening. Het vuur duwt tegen opening van ventiel van zenuw B, daardoor gaat er via het vocht in de
zenuw C boven een ventiel open, dan stroomt er hersenvocht in de zenuw en dit zorgt ervoor dat de
spier samentrekt en dat je de voet terugtrekt. Het is een hydrodynamisch systeem en je zou hiermee
ook geheugen, leren en emoties kunnen verklaren volgens Descartes. Allemaal volgens de mechaniek
van het zenuwstelsel met buizen, vocht en ventielen.
Dualisme (lichaam-ziel gescheiden)
Dit betekent dat je het grootste gedeelte van dierlijk en menselijk gedrag op een mechanische
manier kan verklaren. Hier heb je geen ziel voor nodig. Het enige waar je wel een ziel voor nodig hebt
is voor de rede, voor rationeel nadenken. Dit vindt dan ook niet plaats in de materie, maar in de
geest. Materie heeft twee primaire eigenschappen, extensie en beweging, de geest heeft dit niet. De
enige kwaliteit van de geest is de rede, het rationeel kunnen nadenken. Hoe interacteren lichaam en
geest (lichaam-geest interactionisme)? Descartes meende dit te kunnen oplossen, hij zij dat de
interactie moet plaatsvinden in de pijnappelklier, want deze zou in het midden van de hersenen
zitten en is ongedeeld (niet in linker- of rechterhersenhelft). Hoe dit zou werken wist hij niet.
Daarnaast stelde hij dat de geest altijd één is, een geheel. Die vraag is door niemand opgelost. Over
lichaam-geest probleem is nog steeds geen antwoord. We zeggen nu dat er eigenlijk helemaal geen
geest is, eigenlijk is alles materie.
Descartes error
Descartes wordt nu beschreven als iemand die een grote vergissing heeft begaan. Die vergissing
heeft te maken met het dualisme van Descartes. Als je gevoelens en gedachten zo duidelijk scheidt,
dan is het heel moeilijk. Emotie en rede zijn gekoppeld aan elkaar.
John Locke (1632-1704) hield zich bezig met kennis en politiek. De manier waarop hij nadacht over
kennis is beïnvloed door de politieke omstandigheden in zijn tijd. Die tijd werd gedomineerd door
een burgeroorlog in Engeland tussen aanhangers van Koning en Church of England (cavaliers vs.
Puriteinen). Wetenschap werd in deze tijd gezien als een uitweg uit de omstandigheden van de
oorlog. Boyle wordt gezien als een van de eerste moderne wetenschappers. Dit was een belangrijke
stap in de ontwikkeling van de wetenschap. Boyle verzamelde een groep mensen en zette de
,vereniging de Royal Society op, zij gingen op een experimentele manier kennis vinden van de
werkelijkheid. Locke werkte voor de graaf van Shaftesbury, die graaf had voor beide partijen van de
oorlog gewerkt. Locke deed heel lang over een project, hier kwam hij uit op een filosofie over kennis.
Hij nam dit project mee naar Holland toen hij moest vluchten voor de oorlog in 1684.
De schone lei
In Holland werkte hij verder aan zijn filosofie, dit verwerkte hij in het boek: “an essay concerning
human understanding”. Hier stelt hij zich bescheiden op als filosoof, hij vond dat je het opdoen van
kennis over moet laten aan mensen als Boyle, die experimenten doen. Hij vond dat de rol van een
filosoof was om helderheid te scheppen over begrippen/concepten als kennis, het werk hiervoor
moet gedaan worden door wetenschappers als Boyle in een laboratorium. Volgens hem is een
filosoof een onderaannemer en wetenschappers vergaren kennis. Het uitgaanspunt van Locke was
dat de basis van kennis buiten de eigen geest ligt. Alle kennis komt van ervaringen.
Empirisme: fundament van kennis ligt buiten onze eigen geest, het ligt in ervaringen. Er zijn twee
soorten ervaringen:
- Gewaarwordingen (waarnemingen van buiten met zintuigen) en reflecties (waarneming van
proces uit eigen geest).
- Eenvoudige en samengestelde ideeën (ervaring van bijv. drinkfles is opgebouwd uit allemaal
simpele, eenvoudige ideeën zoals kleur, vorm etc.). Alle ervaringen kunnen we analyseren en
opdelen in simpele ervaringen. Ervaringen leveren eenvoudige en samengestelde ideeën op.
Volgens Locke worden we geboren als ongeschreven blad, we hebben geen aangeboren ideeën (anti-
nativist). Dus de basis voor de ideeën die we hebben komt van ervaringen. John Locke is een
empirist, alle kennis is terug te voeren naar waarnemingen, ervaringen.
Probleem van Molyneux.
Stel iemand is vanaf geboorte blind en heeft op de tast geleerd om onderscheid te maken tussen enn
kubus en een cirkel. Door een wonder kan die persoon dan weer zien en we zetten die kubus en bol
voor hem neer en hij mag niet voelen, kan hij dan aanwijzen wat de kubus is en wat de bol is? Nee,
volgens Locke kan deze persoon het onderscheid voelend maken, maar hij kan niet weten hoe de
twee figuren er uit zien want deze gewaarwording heeft hij nooit gehad, enkel in tactiele vorm, niet
de visuele vorm. Tegenwoordig weten we dat zo’n persoon moet leren zien en de visuele vormen
moet leren te koppelen aan tactiele ervaringen die ze al hebben.
Kennis volgens Locke
Dit gaat allemaal nog over gewaarwording, niet over kennis. Kennis volgens Locke is waarnemen of
ideeën overeenstemmen of niet. Er zijn verschillende soorten ideeën:
- Intuïtieve ideeën, dit zijn zaken die we onmiddellijk zien als waar.
- Demonstratieve ideeën, dit zijn zaken die gedemonstreerd moeten worden.
- Sensitieve ideeën, dit is de meeste kennis, gaat over overeenstemming van sensitieve zaken.
Kennis is altijd onzeker volgens Locke, dit is omdat de waarneming die we hebben van sensitieve
zaken altijd onvolledig is. We hebben nooit alles waargenomen van een bepaald object. Onze
sensitieve kennis is altijd beperkt, en daarom kan je als individu nooit zekerheid claimen over
sensitieve kennis. Daarom moet je samenwerken. Volgens hem kan een individu nooit zekerheid
claimen. Dit idee dat kennis bestaat uit de associatie van ideeën is een filosofische leer die bekent is
geworden als het associationisme (zekere kennis bestaat uit het bijeenbrengen van verwschillende
perspectieven/ideeën) en is later verder ontwikkelt door andere filosofen (Hume, Hartley, J. Mill &
J.S. Mill) en je ziet dit terug in het behaviorisme.
, Gottfried Wilhelm Leibniz (1646 – 1716) heeft op heel veel verschillende gebieden uitvindingen
gedaan (logica, wiskunde en filosofie). Hij heeft binaire getallen en differentiaal- en integraalrekening
uitgevonden.
Monaden
Monadelogie was voor Leibniz de oplossing voor het lichaam-geest probleem van Descartes
(Descartes zei dat het twee radicaal verschillende substanties waren die interacteren, maar hoe gaat
dat, dat is een probleem). Leibniz probeerde dit op te lossen door te stellen dat er geen twee
substanties zijn (deeltjes in beweging), maar dat er monaden zijn (een oneindig aantal bezielde,
strevende deeltjes). Monaden zijn deeltjes met energie, waarneming en een doel. Monaden heb je
volgens Leibniz op verschillende niveaus, er zijn verschillende soorten. Eenvoudige monaden,
bewuste monaden (een dier heeft behalve de eenvoudige monaden ook een bewuste monade),
rationele monaden (mensen hebben dit). Een opper monade is god. Monaden hebben dus energie
en waarnemingen, wat ze niet kunnen is met elkaar interacteren (niet: deeltjes in beweging). Dus
wat er uit ziet als interactie is een van tevoren bepaald traject (vooraf bepaalde harmonie). Er is dus
geen interactie en dus is er ook geen lichaam-geest probleem. De huidige fysica lijkt meer op Leibniz
dan op Descartes.
Leibniz had het werk van Locke gelezen en was het niet met alles eens. Hier heeft hij iets over
geschreven, Leibniz zei dat er wel aangeboren ideeën waren (noodzakelijke waarheden) die we niet
uit de ervaring kunnen halen. Maar deze zijn niet aangeboren in volgroeide vorm, ze zijn aangeboren
als disposities, het zijn ideeën die zich nog moeten ontwikkelen door het waarnemen en interacteren
met de buitenwereld. Leibniz probeerde middenweg te vinden tussen rationalisme van Descartes en
het empirisme van Locke. Er is niets in het intellect dat niet eerst is ervaren, behalve het intellect zelf.
Volgens Leibniz kunnen we ook minuscule waarnemingen hebben die onbewust een effect kunnen
hebben op motivatie. Hier begint het idee van het onbewuste te ontstaan.
Blok marmer splijt makkelijkst langs bepaalde lijnen, dit is een metafoor voor een aangeboren
dispositie.
Hersenfysiologie
Drie vragen/problemen:
- Is de geest/hersenen één of gedeeld?
- Hoe maak je (de structuur van) geest/hersenen zichtbaar?
- Hoe onderzoek je dat terwijl het om mensen gaat?
Het thema is dat er telkens nieuwe experimentele technieken en/of beeldvormingstechnieken die
het hersenonderzoek weer verder brengen.
Frans Josef Gall was een hersenanatoom. Hij onderzocht de hersenen van proefdieren en overleden
mensen. Op een gegeven moment heeft hij een nieuwe wetenschap bedacht (frenologie) die door
zijn collega’s nooit serieus werd genomen in de wetenschap, maar wel door het publiek. Als
hersenanatoom was Gall overtuigd van een verband tussen de omvang van de hersenen en de
uitvoering van hogere functies. Hoe groter de omvang, hoe beter de uitvoering van hogere functies.
Dit verband ging hij later op een andere manier leggen, hij meende dat als je voelde op de schedel
van mensen dat je bobbels voelde, onder die bobbels zitten hersengebieden die groter zijn dan
andere. Wanneer zo’n hersengebied groter is dan gebruikelijk, dan zou die persoon daar een
bijzondere aanleg voor hebben. Dus het idee van de frenologie van Gall was dat de hersenen zijn
onderverdeeld in allerlei verschillende functies, als je heel goed bent in zon functie dan is dat gebied
groter en krijg je een bobbel en kan je dit voelen. De hersenen zijn volgens hem dus verdeeld in
verschillende functies die je kunt lokaliseren door te voelen aan uitstulpingen op de schedel. Dit zijn
twee van de centrale vragen in de hersenfysiologie die hierdoor zijn beantwoord. Zijn collega’s
