Hoofdstuk 1: Bedrijfsethiek en verantwoord ondernemen
De vraag om verantwoordelijke ondernemingen komt uit alle hoeken van de samenleving en is
internationaal overheid, NGO’s (non-gouvernementele organisaties, zoals het WNF) en
consumenten. Ondernemingen worden aangesproken op hun verantwoordelijkheid door:
- Veranderende maatschappelijke rol van het bedrijfsleven naarmate de overheid zich
minder centralistisch opstelt en meer overlaat aan individuele en collectieve zelfregulering van
ondernemingen, neemt de verantwoordelijkheid van ondernemingen toe
- Globalisering het ontbreekt wereldwijd aan effectief toezicht op het gedrag van het
internationaal opererend bedrijfsleven legt een zware druk op het
verantwoordelijkheidsbesef van ondernemingen
- Technologische ontwikkeling technologie maakt dingen mogelijk die voorheen ondenkbaar
waren dwingt ons om na te denken over de vraag of we al die ontwikkelingen wel willen,
wat de consequenties ervan zijn en of ze bijdragen tot een beter leven
- Democratisering van het moreel gezag traditionele dragers van morele autoriteit zoals de
kerk, de overheid en de wetenschap zijn naar de achtergrond geraakt. De morele opvattingen
in de samenleving worden pluriformer het wordt voor bedrijven steeds minder
voorspelbaar uit welke hoek ze kritiek moeten verwachten versterkt voor bedrijven de
noodzaak om hun beleid publiekelijk te verantwoorden. De toenemende invloed van de media
speelt daarbij een rol. Traditionele morele gezagsbronnen worden vervangen door
democratische morele consensusvorming morele normen worden ontwikkeld in publieke
debatten, door de burgers zelf, in een voortgaand proces van normontwikkeling en –
aanpassing
Het perspectief van de bedrijfsethiek
De maatschappelijke verantwoordelijkheid van ondernemingen kan van verschillende kanten worden
bekeken:
- Strategische kant anticiperen op de veranderde verwachtingen van de samenleving en de
onvoorspelbaarheid die deze met zich meebrengen
- Public relations kant communiceren over maatschappelijk verantwoord ondernemen staat
centraal. Van maatschappelijke verantwoordelijkheid waarover niet wordt gecommuniceerd,
krijgt een bedrijf geen beter imago; maar communiceren over maatschappelijke
verantwoordelijkheid terwijl daar weinig echte substantie onder zit, is zeer riskant
- Marketing kant aandacht voor mogelijkheden om maatschappelijk verantwoord
ondernemen in te zetten als ‘unique selling point’ bijdragen aan een positief imago
- Personeelsmanagement kant betrokkenheid en de bedrijfstrots van medewerkers
verhogen imago op de arbeidsmarkt verbeteren
De bedrijfsethiek stelt de maatschappelijke verantwoordelijkheid van ondernemingen aan de orde
vanuit het morele begrip ‘verantwoordelijkheid’ zelf. Maatschappelijke verantwoordelijkheid van
ondernemingen impliceert een betrokkenheid van ondernemingen bij de belangen van anderen, naast
een verantwoordelijkheid voor zichzelf.
,Ethisch handelen is het handelen in overeenstemming met de waarden en normen waaraan wij onszelf
en anderen in redelijkheid gehouden achten. ‘In redelijkheid’ betekent wat onder alle betrokkenen, op
basis van overtuigende argumenten en met respect voor elkaars belangen, als een voor allen
acceptabele oplossing geldt. Discussies manipuleren, over minderheden heen walsen en andere
vormen van strategisch handelen zijn in de ethiek niet aan de orde bedrijfsethiek houdt vast aan
het ideaal van een overheersingvrije discussie.
Ethiek staat voor het openstaan voor kritiek van anderen verantwoording zonder
verantwoording geen verantwoordelijkheid. Vanuit de bedrijfsethiek gezien is maatschappelijk
verantwoord ondernemen eerst en vooral de bereidheid van de onderneming om publiekelijke
verantwoording af te leggen, door kritiek toe te laten, door openheid van zaken te geven, etc.
Ondernemingen komen in wisselende situaties telkens een ander stuk van de samenleving tegen: een
actiegroep, consumenten, een locale overheid, journalisten, omwonenden, leveranciers, etc. De
maatschappelijke verantwoordelijkheid van ondernemingen speelt zich altijd af in relatie tot een
concrete groep van belanghebbenden. Een belanghebbende is iedere partij wiens belangen beïnvloed
kunnen worden door de activiteiten van de onderneming, of die zelf invloed op de belangen van de
onderneming kan uitoefenen, bijv. leveranciers, medewerkers, concurrenten, etc.
Verantwoordelijkheid is wederkerig bedrijfsethiek is geen eenrichtingsverkeer. De onderneming die
door belanghebbenden op haar verantwoordelijkheden wordt aangesproken, kan op haar beurt ook
deze belanghebbenden aanspreken, bijv. milieuproblematiek.
Ethiek en winst
Volgens de ‘eigenbelanghypothese’ handelen ondernemingen in alles wat ze doen uitsluitend uit eigen
belang, want het gaat hen uiteindelijk alleen om winst ethiek en ondernemen is niet te combineren.
Deze hypothese is echter niet gebaseerd op deugdelijk redeneren. In werkelijkheid wordt uitgegaan van
gemengde motieven van bedrijven ondernemingen zien hun morele verantwoordelijkheid in het
perspectief van hun zakelijke belangen en definiëren hun zakelijke belangen in relatie tot hetgeen
moreel wenselijk is onderscheid tussen eigen belang en ethiek vervaagt.
Één van de doelstellingen van bedrijfsethiek is om managers meer inzicht te geven in de positieve
samenhangen tussen winst en ethiek, zodat zij daar in hun werk meer gebruik van kunnen maken. De
opgaande lijn C in de onderstaande figuur geeft de congruentie van zakelijke en maatschappelijke baten
weer situatie waarin een bedrijf op zakelijke wijze kan bijdragen aan een betere samenleving.
, In werkelijkheid kunnen de economische belangen en de maatschappelijke impact van ondernemingen
ook negatief gecorreleerd zijn. Niet alles wat moreel juist is, is ook winstgevend en niet alles wat winst
oplevert, is moreel juist neergaande incongruentie-lijn I in bovenstaande figuur. Wanneer er niet
meer voor vette producten wordt geadverteerd op school, helpt de voedingsindustrie bij het
tegengaan van overgewicht bij kinderen, maar op de korte termijn gaan ze er zelf op achteruit. Op
langere termijn bevorderen zij met deze maatregel wel hun imago en maatschappelijke legitimiteit
op langere termijn bevindt de maatregel zich op lijn C.
Is de wet niet voldoende?
Bedrijven hebben te maken met veel wetten en regels. Voor een groot deel is het rechtstelsel in een
samenleving een codificatie van de morele overtuigingen in die samenleving inhoud van het recht
wordt gevormd door de ethiek in zoverre zijn recht en ethiek hetzelfde. Er zijn echter ook verschillen
een samenleving kan niet volstaan met enkel het recht of enkel de ethiek. Recht en ethiek hebben
verschillende maatschappelijke functies, methodes en inhouden.
Een eerst belangrijk verschil tussen ethiek en recht is gelegen in de motivatie tot het opvolgen van
normen. Ethiek vereist altijd een innerlijke motivatie mensen moeten zichzelf ertoe aanzetten om
moreel te handelen. Het recht vereist deze innerlijke motivatie niet, maar berust op uitwendige dwang
dreiging van een sanctie. Het voordeel van het recht boven de ethiek is dat het burgers en bedrijven
ontlast van de noodzaak om voor allerlei zaken van maatschappelijk belang een innerlijke motivatie
op te brengen gehoorzamen van wetten omdat er anders sancties ontstaan.
De methode van het recht is gebaseerd op het verkrijgen van zekerheid en uitsluitsel, terwijl de
methode van de ethiek is gebaseerd op het hanteren van onzekerheid. Het recht is een manier om
conflicten te beslechten door een duidelijke uitspraak te doen, waarbij iedere partij gelijk wil krijgen.
Strijdende partijen in het recht hebben niet de intentie om elkaar te overtuigen.
Moreel beraadslagen volgt een andere methode partijen brengen alleen standpunten in waar ze
zelf in geloven en ze proberen de gesprekspartner daarvan te overtuigen. Één van de regels van een
goede morele beraadslaging is dat men probeert de opvattingen van de ander te begrijpen, en dat
partijen vertrouwen op elkaars oprechtheid. Morele beraadslagingen zijn ook niet ingericht op het
efficiënt bereiken van een oplossing leidt vaak niet tot een concrete conclusie.
Voor een deel zijn recht en ethiek ook inhoudelijk verschillend. Wetten kunnen immoreel zijn, bijv.
apartheidswetten. Omdat het vaak een paar jaar duurt voordat een nieuwe wet tot stand komt, loopt
de ethiek soms op de wetgeving vooruit. Wetten wijken soms ook inhoudelijk af van de ethiek, omdat
ze berusten op een politiek compromis, waar geen inhoudelijke morele consensus onder ligt.
Bedrijfsethiek en ondernemingsrecht kunnen het beste als complementair worden gezien elkaar
aanvullende manieren om het gedrag van ondernemingen te regelen.
Maatschappelijk verantwoord ondernemen
De Sociaal-Economische Raad (SER) omschrijft maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) als
een combinatie van twee voorwaarden:
