7.1 ~ De verlichting
De wetenschappelijke revolutie in de 17e eeuw werd gevolgd door een algemene revolutie in het
denken, de zgn. Verlichting.
Wetenschap en verstand zouden helpen om de mensheid van duisternis naar het licht te brengen.
Duisternis was domheid en onwetendheid, en door wetenschap en verstand zou dat licht en kennis
worden.
Met het verstand zou alles begrijpelijk en verbeterd worden. Rationalisme zou leiden tot
vooruitgang, technisch, politiek, en ook o.a. het geluk.
Men moest wel de vrijheid hebben om te denken en dat onder elkaar uit te wisselen.
De Verlichting begon in EN en NL, omdat daar veel vrijheid bestond en boeken verschenen die elders
verboden werden. Die Verlichting sloeg over naar andere landen. De Verlichting sloeg aan bij
ontwikkelde mensen, o.a. bij koning Frederik de Grote.
Verlichte clubs ontstonden, waar men discussieerde, ideeën uitwisselden en onderzoek deden. (o.a.
Felix Meritis in Amsterdam)
Parijs werd het centrum van de Verlichting. Huizen werden opengesteld voor verlichte denkers om
samen te komen. Die verlichte denkers schreven ook de Encyclopedie. Dat werd gedaan om de
kennis voor iedereen toegankelijk te maken. Het werd een boek met 28 delen van totaal 27000
artikelen.
De Verlichting had ook kritiek op godsdienstige intolerantie. Godsdienstig fanatisme leidde tot
godsdienstoorlogen vonden ze. Religies moeten gelijke rechten hebben vond ook de verlichte koning
Frederik de Grote. Hij vond dat godsdienst beleden mocht als men zich maar aan de wet hield.
De katholieke kerk bracht bekrompenheid en bijgeloof, dacht Voltaire. Hij was deïstisch, in
tegenstelling tot de andere verlichte denkers die atheïstisch waren. Wonderen gingen tegen Gods
eigen natuurwetten in, zei Voltaire dan ook.
De samenlevingen waren vol ongelijkheid. Adel en geestelijkheid hadden veel voorrechten. Voltaire
vond dat best, geen 10 procent van de bevolking wilde echt denken. Zo bleven ze arm en achterlijk,
ze konden zich beter laten leiden door hoger gezag.
Maar andere verlichte denkers vonden dat er gelijkheid moest zijn, iedereen was van nature gelijk.
Toen het eigendom ontstond ging het mis en werd er geheerst over de ander. Men vond dus dat
verschillen die niet gebaseerd waren op prestaties moesten verdwijnen. Sommigen vonden zelfs dat
mannen en vrouwen gelijk moesten zijn, een bijzondere gedachte in die tijd.
Ook politiek ideeën ontstonden. Hoe kan d.m.v. rationalisme en optimisme de politieke situatie
worden verbeterd. John Locke o.a. vond dat koningen en regeringen hun soevereiniteit hadden
ontvangen van de burgers, niet van God. De taken zijn overgedragen aan de overheid, zij moeten o.a.
voor veiligheid zorgen.
Er moesten rechten zijn om mensen te beschermen, o.a. mensenrechten en recht op vrijheid en
bezit.
De overheid moest in een rechtsstaat ook aan de wet houden. Burgers mogen politici vervangen.
Soevereiniteit kwam van het volk, er was volkssoevereiniteit, de algemene wil. Die was belangrijker
dan de wil van een individu.
, Corruptie moest worden tegengegaan vond Montesquieu. Despotisme verafschuwde hij. Als één
persoon of groep de macht heeft, dan leidt dat snel tot machtsmisbruik.
Diezelfde rationalist en optimist bedacht de Trias Politica (wetgevende, uitvoerende en rechterlijke
macht gescheiden). De gescheiden wetten hielden elkaar in evenwicht.
Adam Smith, een econoom, wordt wel de vader van de moderne economische wetenschap
genoemd. Mensen streven hun eigen voordeel na, dat hoeft niet ten koste van de ander te zijn,
beredeneerde hij. Eigenbelang is de onzichtbare hand die welvaart voor iedereen brengt.
Hij sprak van vraag en aanbod. Als de vraag stijgt produceert iemand meer, en dan daalt de prijs
weer als er veel van is.
Mercantilisme vond hij niets. De overheid moest zich afzijdig houden van de economie. Laissez-faire,
zo zei hij.
7.2 ~ het ancien regime
Frankrijk was een onvrij land. Het land had censuur, er werden boeken verboden, en de Lodewijks
hielden veranderingen tegen.
Er waren nadelige sociale verhoudingen. Er was een standenmaatschappij waarin edelen e.d. grote
voorrechten hadden. De hoge en lage adel (platteland) persten de bevolking, bijv. boeren uit, en
hielden een luxe levensstijl erop na. De boeren waren arm, er waren hoge belastingen, maar die
hoefden de kerk en adel nauwelijks te betalen. Er was een voedseltekort bij de boeren.
De andere vorsten wilden wél veranderingen. Frederik de Grote (Pruisen) lukte dat het beste. Hij zag
zich als een dienaar van de staat. Hij stond godsdienst- en persvrijheid toe. Hij zag het bestrijden van
domheid als zijn belangrijkste taak. Wél wilde deze koning absolute macht houden. Daarom
handhaafde hij de adel. De Junker (Oost-Duitse plattelandsedelen) heersten over hun boeren. Dat
waren horige boeren, ze moesten bijv. toestemming hebben om te trouwen, en moesten een paar
dagen per jaar de heer helpen. Frederik liet dat zo, want deze heren had hij nodig voor zijn leger.
Catharina de Grote (Russisch keizerin) probeerde het verlicht absolutisme, ze correspondeerde ook
met Voltaire. Bij een staatsgreep had deze van oorsprong Duitse prinses de macht van haar man
genomen. De Russische elite zag niets in haar plannen, de Westerse verlichte denkers wel, maar het
ging niet door.
De Oostenrijkse keizer Jozef II (zus van Catharina) ging nog verder. Hij gaf gelijke rechten aan de
joden en iedereen had gelijke rechten. Na zijn dood werd dit door kerk en adel teruggedraaid.
In Nederland waren ook nadelige sociale verhoudingen. Na de dood van Willem III brak er een
stadhouderloos tijdperk aan.
De bloeiende economie was over, er waren hoge schulden, maar de regenten werden rijker. Zij
leenden geld aan de overheid en ontvingen daardoor rente. De overheid moest daardoor meer
belasting heffen bij de bevolking, dus de bevolking draaide op voor de rijkdom van de bestuurders.
Het volk riep om Oranje. Daarom kregen alle gewesten een eigen stadhouder, Willem IV, en later zijn
zoon Willem V. Deze stadhouder kreeg het laatste woord bij de benoeming van regenten, en de
positie werd erfelijk. De Republiek begon op een monarchie te lijken en de regenten verrijkten zich
nog steeds. Het verval kon niet gekeerd worden.
