Formeel Strafrecht de tijd van de terreur. Soort contrarevolutie: groepen met verlichte inslag zijn
elkaar op leven en dood bevechten om wie de hervorming mocht leiden. Toen
men uit die tijd kwam, fixeerde men zich op een ding: dit mag nooit meer
Week 1 gebeuren. Recht mag geen willekeur meer zijn. Het was onrecht, omkoping
en vriendjespolitiek. Het gerecht deed toen onderzoek en uitspraak. Veel
Hoorcollege 1: Theorie en geschiedenis van de opbouw van het schikkingen getroffen in die tijd; geld betalen en van het strafproces af. Je kon
strafprocesrecht (vooronderzoek en eindonderzoek) incl. de noodzaak tot als ‘officier’ veel geld verdienen. Dat was het Nederlandse systeem.
motivering van het Wetboek van Strafvordering
Checks & Balances
1. Inleiding - Het systeem is volledig geënt op checks and balances. Overal is hoger
- De Franse oorsprong: ons wetboek is van oorsprong een Frans systeem. Het beroep mogelijk; overal kan je iets verifiëren.
nieuwe wetboek zal feitelijk de derde variant worden van een systeem dat uit - De organieke benadering van het vooronderzoek start bij het bekijken van het
1800 komt. We gaan niet een heel ander systeem invoeren, zoals een proces als een scenario. Men krijgt een rol (officier, politie, verdachte, etc.)
accusatoir systeem, omdat tevredenheid bestaat over het huidige systeem. met een taak. Hierbij komen bevoegdheden kijken en bijbehorende
Het wetboek verandert constand, soms ook na een kort debat. verantwoordelijkheden. Door hun interactie beweegt het strafproces zich voort
- Binnen het strafprocesrecht is het vooronderzoek mogelijk het belangrijkst. In in de goede richting (de materiele waarheid). Belangrijk is dat die rollen niet
het vooronderzoek wordt een dossier samengesteld en dat kan basis bieden zomaar worden gegeven maar dat er goed wordt gekeken naar bijvoorbeeld
voor de uiteindelijke berechting. Een onderzoek wat misschien een jaar heeft onafhankelijkheid en onpartijdigheid. Opleidingsniveau moet worden
geduurd, is enkel te controleren door het dossier. De kern ligt bij het meegenomen. Bevoegdheden aan politie gebeurt terughoudend omdat hier de
vooronderzoek; dat moet goed gaan, anders grote kans op een foute kennis niet het sterkst aanwezig was.
beslissing van de rechter. De berechten beduurt voort op dit vooronderzoek. - Het systeem was inquisitoir: het was een onderzoek van de rechter tegen de
- De verlichting heeft voor een sterk idee over strafprocesrecht teweeg verdachte die niet op elk moment de mogelijkheid heeft weerwoord te voeren.
gebracht, hoe die regels moeten luiden. Geen toegang tot het dossier, heeft nauwelijks verdedigingsrechten bij
- Hoe het strafprocesrecht in elkaar zit en zich door de eeuwen heen heeft bijvoorbeeld pleiten tegen het feit dat hij in bewaring wordt genomen.
ontwikkeld kan je zien aan de rol van de RC. Kan je terugvoeren op de o In andere landen als Schotland en de VS was sterk accusatoir. Is toen
legitimiteit. wel steeds uitvoering overwogen. De juryrechtspraak speelde daar een
rol om samenlevingsinvloed teweeg te brengen. Er wordt niet gekozen
2. Franse Revolutie voor een lijdelijke rechter. Het was toen heel duidelijk het te verkiezen
- Franse Revolutie zorgde voor afrekening met oude feodale systeem. Geen model; het was duidelijk de verantwoordelijkheid van de overheid voor
grote klassenverschillen meer. In Nederland was er een republiek van een goed strafproces. Daarom veel checks & balances. De
provincies. Nederland was gedecentraliseerd en Frankrijk juist sterk verantwoordelijk van de overheid, en ook de eerlijkheid, dat er een
gecentraliseerd. Ook in Nederland breken er opstanden uit bij de Franse goed strafproces was.
Revolutie.
- In 1795 komen de Fransen naar Nederland; niet bezetten maar wordt een land Franse Wetboek
onder Franse invloed. Wordt afgestemd op situatie in Frankrijk. Ontstaan - Het Franse wetboek bleef gelden nadat de Franse vertrokken. In die
Nederlandse hervormingen; bijvoorbeeld staatsstructuur, meer democratische wetgeving waren er vier taken: opsporing, vervolging, rechterlijk
invloeden. In Frankrijk blijft het centralistische staatsbestel inzitten. Napoleon vooronderzoek en taak van berechting. Door vier verschillende organen, en
wordt koning in Nederland. Hij leidt inrichting van nieuwe staatsbestel. ondergebracht in vier opeenvolgende fasen in het strafproces. De officier zoals
- In 1800 wordt nagedacht over nieuwe wetboeken, waaronder een wetboek we die nu kennen is bijvoorbeeld Frans, door de invoering van de Franse wet
procesrecht. Nederland is een integraal onderdeel van Frankrijk. Toen moest voor rechterlijke organisatie.
net het Nederlandse wetboek ingevoerd worden, maar dit werd het Franse - Toch zaten er fouten in hun wetboek. In hun drang om willekeur te voorkomen
recht. Als we iets willen weten over het Nederlandse procesrecht van toen, en checks and balances kwam de discussie op wat er nou met de officier van
moeten we kijken naar de bedoeling van de Franse wetgever. Die zaten nu in justitie moest. Het ging vooral, als je de voorbereidende debatten van het
, Franse wetboek gaat bekijken, om de positie van de officier. Aan de ene kant o HR de auditu arrest = toestaan van verklaringen ‘van horen zeggen’ als
bij de rechterlijke macht (onpartijdigheid etc.) maar aan de andere kant moet bewijs, maar in bredere uitleg ook : geen noodzaak meer om alle
er iemand zijn die het regeringsbeleid uitvoert. (aanwijzingsbevoegdheid). getuigen op de zitting opnieuw te horen = enorme relativering van het tot
Napoleon zei dat dit allebei moest. De officier is nu lid van de rechterlijke dan toe als uitgangspunt geldende onmiddelijkheidsbeginsel voor het
macht, maar moet wel gehoorzamen aan opdrachten van de regering. ondezoek ter terechtzitting. Het wetboek zat nog wel op
Mede daarom wordt wel gedacht dat de officier dus niet onafhankelijk is. Angst onmiddelijkheidsbeginsel.
voor willekeur keert terug; oneerlijk gebruik van bevoegdheden.
o Als oplossing komt er een onderzoek die de officier kan controleren. Het 4. Heroverwegingen in de jaren 80 en 90:
onderzoek wordt verder verricht door een onafhankelijke rechter. De - Er komt een te grote kloof (gevoelsmatig) tussen het wetboek van Sv uit 1926
rechter kan dan ook gelijk dwangmiddelen toelaten. De en de praktijk uit de rechtspleging. Een van die ontwikkelingen is de grote
onderzoeksrechter nam het stokje over van de officier en controleerde wijziging van het criminaliteitsbeeld: veel veelvoorkomende criminaliteit, en
het proces (verifiërende functie). veel kleine delicten. Veel ordeningswetgeving bijgekomen.
- Dit leidde tot een tweede probleem. Officier heeft een hybride positie: - De zaken die afgedaan moeten worden stijgen ook. De officier moet vanwege
uitvoerder van beleid en lid van rechterlijke macht. Moeilijk met elkaar te capaciteit afzien van vervolging. Vanuit opportuniteitsbeginsel maakt het OM
verzoenen. Dan maar een rechter ter controle. Die onderzoeksrechter loopt een beleid om mensen niet te vervolgen; geen capaciteit in cellen, maar ook
ook niet lekker; aan de ene kant het onderzoek verder voortzetten, maar ook niet bij de rechtbank. Als het OM eigen beleid gaat maken, kan je dan niet
beslissingen nemen over dwangmiddelen als voorlopige hechtenis. Ook niet meer strafbare feiten van een antwoord voorzien. Zoals seponeren onder
lekker: uit het eigen gedane onderzoek kan het dwangmiddel toegepast voorwaarden, leidende naar de transactiepraktijk. Er komt een duidelijke
worden. Hier opeens ook een dubbelrol voor de onderzoeksrechter. Kan prioritering.
niet volledig onbevooroordeeld en onpartijdig zijn omdat hijzelf ook het o Beleidsmatig seponeren. Het OM gaat dus op de stoel van de rechter
onderzoek heeft gedaan. Het was dus een mooi systeem, maar wat dilemma’s zitten, wordt in de praktijk toegestaan. Op die manier kan je beter kleine
die niet opgelost werden. zaken berechten en ook meer zaken laten eindigen in een sanctie.
o Interne controle: rond 1998 is de nieuwe wet RO ingevoerd en daarmee Het was dus niet effectief bij veel kleine strafbare feiten, en het is
verschilt het van de opbouw van het openbaar ministerie. De inrichting bureaucratisch en te ingewikkeld.
van het OM liep parallel met het strafproces. - Een andere ontwikkeling zorgt dat de positie van het OM anders wordt; die
- 1838: de Franse onderzoeksrechter wordt de RC. Die dubbelrol wordt komt juist voor in grote zaken. Het OM gaat heel effectief de politie sturen. De
gecompenseerd door de raadkamer van de rechtbank een rol te geven. officier is in alle fasen van het opsporingsonderzoek betrokken.
Verdere taken, organen en fasen blijven ongewijzigd. Uitgangspunt blijft het - Ook het leerstuk van onrechtmatig verkregen bewijs komt op (uit de VS):
onmiddelijkheidsbeginsel: zoveel mogelijk van het bewijs wordt op de zitting vormfouten. Dat komt omdat het wetboek niet meer overeen komt met de
verzameld wat leidt tot een beslissing. praktijk. Hierdoor ligt het op de loer dat de wet niet volledig wordt nageleefd.
Die vormfout kan tot bewijsuitsluiting leiden. Horizontale toetsing
3. Wetboek van 1926 vooronderzoek door zittingsrechter: de zittingsrechter heeft belangstelling voor
- Bijna een eeuw later, in het wetboek van 1926, zie je dat de wetgever het vooronderzoek, en kan daar consequenties aan verbinden.
pragmatischer (nut en bruikbaarheid) gaat kijken. Proces met grote rol voor - De rechter ging zich actief bemoeien met wat er in het vooronderzoek was
de raadkamer; heel vaak een vordering doen, kamer moet bij elkaar komen, gebeurd; de zittingsrechter keek dus opeens later naar wat er was gebeurd.
beschikking wijzen, etc. Allemaal te moeilijk, moet anders. Andere rolverdeling.
- Heeft de RC dan wel meerwaarde? Allebei magistraten. Uiteindelijk is er toch
een rechter tijdens de berechting die naar de resultaten gaat kijken. Commissie Moons (1988-1992): behoud gerechtelijk vooronderzoek, RC minder
Bovendien heeft de verdachte sinds 1900 wat rechten gekregen, zoals recht centraal. Rol raadkamer werd teruggedrongen.
op bijstand. De fasen van het strafproces verdwijnen. Het idee van checks Commissie Donner (1994): voor veranderende rol OM. Behoud van dubbele
and balances verdwijnt; de officier mag bijvoorbeeld dagvaarden zonder positie OM. Theorie van het ‘rechterlijk OM’ omarmd, maar anders dan ’t Hart
machtiging van de rechter. wilde, geen reden voor meer onafhankelijke positie van het OM. In 1999 ook de
herziening van wet RO; breekt bouwwerk interne controle OM af. Geen
,hiërarchische Pyramide meer met rol voor ressortsparketten: een centrale leiden in - 2012: rapport van Rekenkamer: ontluisterend beeld van een vastlopend
de vorm van het College van PG. strafproces (gigantische trechter: lange doorlooptijden, uitval van zaken, niet
tenuitvoerleggende straffen).
Contradictoire strafproces
- Politiek wordt wakker en in 2013 integrale modernisering van Wetboek Sv.
- Intussen zit de wetenschap niet stil en komt er een nieuwe theorie over het
- De praktijk zit heel erg op idee van contradictoir strafproces. De officier gaat
Nederlandse strafproces: contradictoire strafproces. Toeschrijven aan
eigenlijk over alles; afdoen kleine criminaliteit; sturen van politie bij grote
Knigge. Hij kwam met wat kritiekpunten, waarbij dragende begrippen hun
criminaliteit en vervolgen bij de rechter. Gemarginaliseerde rol van de
betekenis hadden verloren. Zijn idee was het praten over vervolging; dit was
RC. Kan dat worden gecompenseerd door de zittingsrechter en
vroeger alleen de beslissing maar nu ook afdoening. Waarom is de RC er
verdediging?
nog? De officier legt toch verantwoording af aan de zittingsrechter. Actieve
opstelling verdediging (vanuit Straatsburg): verdedigingsrechter zorgen voor
5. Tussenstand (begin jaren 2000)
balans. Er hoeft niet meer uit te worden gegaan van
- In de regeling van het vooronderzoek zitten weinig checks and balances meer:
onmiddellijkheidsbeginsel; de rechter verdiept zich in het dossier en
o Zelden nog een gerechtelijk vooronderzoek nodig
vervolgens een aantal punten meeneemt naar onderzoek ter terechtzitting. Het
dossier wordt niet per se besproken. Je kan je beperken tot de hoofdlijnen; o Inzet van de RC geschiet indidenteel, zonder kader
heel efficiënt omgaan met capaciteit en veel zaken afdoen. o De OvJ neemt alle beslissingen overin de richting van het
Idee van een strafproces met checks and balances wordt verlaten ten opsporingsonderzoek en de vervolging helemaal alleen
gunste van een stelsel waarin het evenwicht wordt gevonden door: - De aansluiting van de Wet RO (organisatie van het OM) op de checks and
o OvJ integraal verantwoordelijk voor opsporing en achtervolging balances in het strafprocesrecht is ook weg.
o Actieve opstelling verdediging: verdedigingsrechten zorgen - Gevoelens dat er wat mist in een vooronderzoek dat geheel wordt ingevuld
voor balans door de OvJ en enkel wordt gecontroleerd door de zittingsrechter, en min
o Proceseconomisch onderzoek ter zitting, waarin de rechter zich of meer afhankelijk is van een actieve verdediging.
concentreert op de punten die de OvJ en de verdediging als o Het OM kan niet alles en heeft teveel verantwoordelijkheden door elkaar:
partijen in het strafgeding naar voren brengen. prestaties criminaliteitsbestrijding, beleid, keuze prioriteiten, weging
onderzoeken, intensieve sturing politieteams. Geen zaakeigenaarschap
Project Strafvordering of juist te veel… is het OM echt magistratelijk?
- IRT-affaire: In het kader van de bestrijding van georganiseerde drugshandel. o Zittingsrechter heeft beperkte tijd (proceseconomisch berechtingsmodel)
gebruik gemaakt van infiltranten. Die infiltranten spelen dubbel spel: enorm om zich te verdiepen in het resultaat van 2 jaar opsporingsonderzoek.
fiasco. Dus het leidt tot versterking van de rol van de officier in de bijzondere Veel aanhoudingen van onderzoek ter terechtzitting, omdat nader
opsporingsbevoegdheden uit het wetboek. onderzoek door RC nodig blijkt (vertraging).
- De officier krijgt dit tot zijn taak. Vanuit checks and balances niet eerder een o De verdediging komt er om dezelfde redenen niet aan toe om zaken
RC? helemaal te doorgronden en op alle punten een adequate verdediging te
- In 2001 Project strafvordering: een veelomvattend onderzoek met als voeren (en mits wordt gekozen voor een actieve opstelling). Onlogische
opdracht herziening van het hele Wetboek van Strafprocesrecht. Regering situtaie bij toewijzen raadsman in eerste fase na aanhouding (geen
doet alleen niet veel met dit onderzoek. Er komt wel meer versterking voor zaakeigenaarschap)
positie slachtoffer, versterking RC en regelingen voor processtukken. De - Het begrip van checks and balances is weggezakt: het ontbreekt. Dat komt
aandacht voor terroristen groeit. Iedereen was bezig met wijziging van de tot dwalingen. Dat zijn uitzonderingen. Gaat vaak over Schiedammer
wetgeving om terrorisme te bestrijden. Werd ook aangemoedigd door de Parkmoord, Puttense moordzaak en Lucia de B. Was er niet meer checks and
Europese Unie. De grenzen waren open gegaan en de samenwerking moest balances nodig geweest? Tunnelvisie voorkomen. De RC werd niet of
daardoor versterkt worden. Hierdoor werd geen uitvoering gegeven aan het nauwelijks betrokken.
Project Strafvordering 2001. o Twee oplossingen mogelijk: aan de ene kant het verbeteren van de
kwaliteit opsporing, politieagenten moeten elkaar actief tegenspreken,
het OM moet reviewkamers instellen, etc. Aan de andere kant
, processueel: organieke benadering, mooie verdeling van taken en opsporingsbevoegdheden. Ook overschaduwd door uitgebreide rechtspraak,
bevoegdheden. De RC meer laten meebeslissing. Kom in uitdrukking in bijv pro forma zittingen (wel praktijk, niet in het wetboek)
MvT bij wetsvoorstel versterking politie RC. o Veel kan beter, vooral waar het gaat om efficientie: de regelingen van
opsporingsbevoegdheden kan worden vereenvoudigd en verruimd.
Wet versterking positie RC Procedure voor berechting kunnen beter opgeschreven worden: OM
- Hoe kan de rol van de RC weer sterker vorm krijgen? Het is een stap terug; afdoening, sneller behandeling politierechter. Iets doen aan betere
geen onderzoeksrechter meer in Nederland maar een rechter in het doorlooptijden.
vooronderzoek. De rechter brengt dan controle in de zaak van de officier. - Ook iets nieuws wat te maken heeft met checks and balances: De wet RC
Meer toegankelijk voor de verdediging. 2013: de RC wordt gezien als mogelijkheid om vooronderzoek van regie te
o Analyse van de rol: voorzien in taken en bevoegdheden, zodat een voorzien. Die verschuiving en vertraging voorkomen. Er kan een beweging
bepaalde verantwoordelijkheid ontstaat naar voren plaatsvinden: de RC vaker gebruiken voordat de zaak naar de
o Elementen rol: toetsing rechtmatigheid, controle tijdsverloop (nader zittingsrechter gaat.
onderzoek op vordering OvJ, tegenonderzoek op verzoek van de o Wat is de balans tussen vooronderzoek en eindonderzoek? Hoe kunnen
verdediging, evenwicht en volledigheid). Overeenkomst: vormen van we het contradictoire proces bijstellen?
controle uitoefenen. - Geen discussie over bijvoorbeeld de rol van de officier. Er is bijvoorbeeld
o Markeren van breuk met verleden: afschaffing van gerechtelijk geen herleving van de originele gedachtes. Het OM is een groot machtsorgaan
vooronderzoek, RC definitief geen onderzoeksrechter meer maar een geworden; doet zelf zaken af (klein en groot), en leidt het vooronderzoek.
rechter in het vooronderzoek o Het OM krijgt geen nieuwe positie in het macht bestel, zoals het
o Verantwoordelijkheid: toezicht, controleren op rechtmatigheid, voortgang, verbeteren van de onafhankelijkheid (zou denkbaar zijn). Ook niet meer
evenwichtigheid en volledigheid. waarborgen voor onpartijdig handelen in opsporing.
- Terugwijzing (pro forma) duurde heel lang, veel vertraging. Tijdens die Daarentegen zijn andere landen met de positie van het OM wel
vertraging gebeurde niet zoveel in het onderzoek. Nog steeds zo in Nederland verder gegaan.
dat je om een excessieve duur van voorlopig hechtenis tegen te gaan, een
zaak na 90 dagen te dagvaarden. In zaken waarin je zoveel voorlopige Mening Hof over rol Officier
hechtenis gebruikt, vaak zware feiten en complex om te onderzoeken. - Hof van Justitie vindt dat in zaken die gaan over overleveringsrecht, Europese
samenwerking, aanhoudingsbevel, dat een ovj die functioneert met
6. De Modernisering van WvSv: aanwijzingsbevoegdheid, niet zelfstandig een aanhoudingsbevel mag
- Het wetboek van 1926 komt qua geschreven versie niet overeen met de uitvaardigen. Daar moet een rechter tussen komen.
praktijk. Veel jurisprudentie van de HR niet opgenomen. Heel veel dingen in de Dus: het OM in Nederland is onvoldoende onafhankelijk (wegens
praktijk gaan langs digitale weg, begrippen als ‘schriftelijk mededelen’ tegen aanwijzingsbevoegdheid MvJ in individuele zaken) om zonder tussenkomst
licht moeten worden gehouden. Vooral ook alles wat te maken heeft met van een rechter een EAB te mogen uitvaardigen.
bevoegdheden, bepalingen, is het verloop van de procedure gaan En: het Nederlandse OM is onvoldoende onafhankelijk om als uitvoerende
overschaduwen. Moet opnieuw worden ingedeeld. autoriteit aanvullende toestemming in kader EAB te geven of om een persoon
o De kern van het strafprocesrecht moet opnieuw gedefineerd worden, en te horen in kader van geheimhouding.
dingen moeten opnieuw gestructureerd worden. Introductie van een - Ook in het vooronderzoek, in maart 2021, heeft het Hof geoordeeld: “Een OM
nieuw theoretisch model voor het Nederlandse strafprocesrecht: als in Nederland mag vanwege een gebrek aan onafhankelijkheid en de rol
contradictoir: OM leidt vooronderzoek, OvJ moet zaken zelf af kunnen van vervolgende partijen geen historische telecomgegevens vorderen.”
doen, zittingsrechter toetst integraal maar nadruk ligt op vordering OM en o Daarmee kom je terug bij de Franse overwegingen van 200 jaar geleden.
verweren van de verdediging: raadsman zorgt voor deze verdediging - Er ligt een wetvoorstel Wet verval bijzondere aanwijzingsbevoegdheden
(mondiger geworden). openbaar ministerie.
- Moderninsering is nodig, want ongeveer 150 grote wijzigingen die wetboek
qua structuur onoverzichtelijk hebben gemaakt, ook veel meer Onthouden!
