THEMA 1 – OMGEVINGSINVLOEDEN
HOOFDSTUK 1: Gezondheidsgedrag: interactie tussen individu en omgeving
1. Introductie
Omgevingsfactoren
- onze omgeving is van invloed op ons gezondheidsgedrag
- de mate waarin we bewegen, de keuze van onze voeding, maar ook onze mentale
gezondheid staan onder invloed van fysieke, sociale, economische en politieke
omgevingsfactoren
- tegelijkertijd is de perceptie van de omgeving voor elk individu verschillend: het individu
staat in interactie met de omgeving
Gezonde keuze bevorderen
- onderzoek naar de verklaring en beïnvloeding van (on)gezond gedrag is tot nu toe vooral
gedaan vanuit een (sociaal)psychologische traditie
- daardoor is de rol van de omgeving onderbelicht gebleven in het onderzoek naar
gedragsdeterminanten
- het belang van aanpassingen in de omgeving om een gezonde keuze gemakkelijker te
maken, wordt echter meer en meer benadrukt
2. Omgeving in relatie tot gezondheid
Omgevingsfactoren
- een gezonde leefomgeving (RIVM) is een leefomgeving die als prettig wordt ervaren, die
uitnodigt tot gezond gedrag en waar de druk op de gezondheid zo laag mogelijk is
- dit heeft zowel betrekking op de fysieke als op de sociale omgeving
- de kwaliteit van de leefomgeving is één van de factoren die onze kwaliteit van leven
bepaalt en wordt bepaald door ruimtelijke, fysieke en sociale omgevingsfactoren
- naast meetbare (objectieve) kenmerken, zoals de afstand tot groen in de wijk, zijn
percepties van mensen van belang (subjectieve kenmerken), zowel wat betreft de
kwaliteit van de leefomgeving als de gezondheid
1
,3. Gezondheidsgedrag
Gezondheidsgedrag
- gezond gedrag kan door jou, als individu, worden uitgevoerd, maar je gedrag en je
zelfperceptie worden beïnvloed door factoren buiten jezelf
- deze omgevingsfactoren beïnvloeden ons gezondheidsgerelateerd gedrag
- de mate waarin we sporten, onze voedingskeuzes en onze mentale mindset worden
beïnvloed door de fysieke, sociale, economische en politieke omgeving waarin we ons
dagelijks leven leiden
- de perceptie van elk individu van zijn omgeving is anders
Positieve devianten
- in elke gemeenschap zijn er positieve devianten, mensen wiens gedrag anders is dan die
van de meeste andere in die omgeving: de positieve (gunstige) uitzonderingen
- mensen die zich in kwetsbare sociale settings bewegen in een risicovolle
omgevingscontext, die het tegen elke verwachting in beter doen dan andere mensen met
dezelfde achtergrond en middelen, doordat zij op een positieve manier afwijken van het
gemiddelde
- hun gedrag is ‘positive’ omdat ze handelingen verrichten die gunstig/gezond uitpakken
- zij zijn ‘deviant’ omdat ze gedrag vertonen dat afwijkt van de norm
- deze ‘positive deviants’ vinden, in vergelijking met anderen die in soortgelijke situaties
verkeren en over dezelfde middelen beschikken, eerder en betere oplossingen voor
problemen
Regenboogmodel van gezondheid – Dahlgren en Whitehaed
- verschillende modellen en theorieën visualiseren de verschillende lagen van invloed die
de omgeving kan hebben op onze gezondheid
- het regenboogmodel van gezondheid van Dahlgren en Whitehead plaatst
het individu: leeftijd, sekse, genetische (constitutionele) en leefstijlfactoren
de sociale omgeving: familie, vrienden, buren, collega’s
leef- en werkomstandigheden
algemene sociaaleconomische, culturele en omgevingsomstandigheden
- deze lagen zijn niet gescheiden, maar eerder met elkaar verweven en interageren
- als u één laag wilt beïnvloeden, moet u mogelijk ook een van de andere wijzigen
2
,4. Het Health Field Concept en de impact van de omgeving op gezondheid
4.1 Health Field Concept
Positieve omgevingsinvloeden
- om gezond te worden moeten volgende zaken worden aangepakt
leefstijl
gedrag
milieu
- leeftijdsgenoten en rolmodellen kunnen een positieve invloed hebben via trends als
‘fitgirls’, die mensen ertoe kunnen aanzetten gezondere leefstijlkeuzes te maken
- een ander voorbeeld is regelgeving opgelegd door de overheid zoals rookverboden die
ook een positieve invloed kunnen hebben op onze gezondheid
- bovendien zijn sommige omgevingen bijzonder herstellend
Health Field Concept
- de verschillende determinanten van gezondheid en de verschillende niveaus van
omgevingen vormen een brede interesse voor de gezondheidspsycholoog
- deze brede scope past bij het Health Field Concept van Lalonde
- het Health Field omvat vier belangrijke factoren die mogelijk van invloed kunnen zijn op
de gezondheid
individueel gezondheidsgerelateerd gedrag (levensstijl)
o de aggregatie van persoonlijke beslissingen, waarover het individu
controle heeft
o van zelfopgelegd risico dat wordt veroorzaakt door ongezonde
levensstijlkeuzes, kan worden gezegd dat het bijdraagt aan of de oorzaak
is van ziekte of overlijden
aanleg (menselijke biologie)
o alle aspecten van gezondheid, zowel fysiek als mentaal, ontwikkelden
zich binnen het menselijk lichaam als resultaat van organische make-up
organisatie van de gezondheidszorg
o de kwantiteit, kwaliteit, inrichting, aard en verhoudingen van mensen en
middelen in de zorgverlening
de persoonlijke omgeving
o alle zaken die verband houden met de gezondheid buiten het menselijk
lichaam waarover het individu weinig of geen controle heeft
- de velden van de gezondheid interacteren en beïnvloeden gezondheid door verschillende
complexe wegen
4.2 De impact van de omgeving op gezondheid
Veel theorieën over omgevingsdeterminanten van gezondheidsgedrag maken een
onderscheid tussen niveaus van invloed
- een vaak genoemd onderscheid is:
macro: sociaal, economisch, cultureel en fysiek milieu
meso: werk- en leefomstandigheden
micro: gedrag en genetische aanleg
- dit onderscheid kan niet altijd scherp worden gedefinieerd en de factoren werken op
micro-, meso- en macroniveau op complexe manieren op elkaar in
3
, ANGELO-model (Analysis Grid For Environments Linked to Obesity)
- een bekend model, dat verschillende soorten omgevingen toepast op macro- en
microniveau, is het ANGELO-model (Analysis Grid For Environments Linked to Obesity)
- ANGELO-model is ontwikkeld als raamwerk voor het begrijpen van obesogene
omgeving: omgevingen die het gemakkelijk maken om ongezond te eten en een zittend
leven te leiden
- hoewel niet helemaal hetzelfde als Lalonde’s Health Field Concept, toont het
onderscheid op micro-, (meso)- en macroniveau ook de verwevenheid van levensstijl,
genetica, kwaliteit en toegankelijkheid van gezondheidszorg en de persoonlijke omgeving
ANGELO-model: een voorbeeld
- een goed voorbeeld van hoe deze concepten met elkaar verweven zijn, op elkaar
inwerken en zich door de jaren heen ontwikkelen, is de campagne tegen roken
jaren ’80: focus op de voordelen van niet roken
jaren ’90: de voordelen van het niet spenderen van geld aan roken
verbod op rookreclames en verhogen van belasting op tabak
recent: de campagne ‘Een rookvrije generatie’
- dit voorbeeld toont niet alleen hoe de overheid (macroniveau) de determinanten op
microniveau heeft beïnvloed door zich te richten op de fysieke, economische, politieke
en sociaal-culturele omgeving
- toont ook een verschuiving in focus van het microniveau (individuele leefstijl) naar het
macroniveau (politieke en economische omgeving) en vooral hoe verschillende niveaus
van de omgeving elkaar beïnvloeden
5. Het perspectief van de gezondheidspsycholoog
De gezondheidspsycholoog kan mensen helpen
- gezonde keuzes te laten maken (primaire preventie)
- en kan helpen de negatieve invloed van fysieke problemen op de mentale gezondheid te
voorkomen (secundaire en tertiaire preventie)
5.1 De ontwikkeling van gezondheidspsychologie
De ontwikkeling van gezondheidspsychologie
- Lalonde’s publicatie van het Health Field Concept markeerde een paradigmaverschuiving
in de medische wetenschap van gezondheid: ipv gezondheid te zien als ‘afwezigheid van
ziekte’, werd gezondheid gezien als gevolg van een complexe reeks verschillende soorten
determinanten (zowel determinanten die het individu kunnen beïnvloeden, als die
waarover het individu geen of slechts beperkte controle heeft)
Wereldgezondheidsorganisatie – ‘gezondheid voor iedereen’
- ‘gezondheid voor iedereen’-benadering bevestigt opnieuw sociale rechtvaardigheid en
gelijkheid als voorwaarden voor gezondheid
- deze aanpak richt zich op
het verminderen van gezondheidsverschillen tussen derdewereldlanden en
ontwikkelde landen
het verminderen van gezondheidsverschillen binnen landen
- de opkomst van dit nieuwe perspectief op gezondheid leidde tot het maatschappelijke
besef dat voor het begrijpen van gezondheid als geheel rekening moet worden gehouden
met de psychologische en sociale context van gezondheid en ziekte
4
