NEDERLANDS LITERATUUR GESCHIEDENIS
H1: Middeleeuwen (550-1500)
Historische achtergrond
Feodale stelsel/leenstelsel: koning=leenheer, adel= leenman/vazal.
Vazallen mochten de opbrengsten van hun gebied houden tegen het trouw beloven aan de koning en
hem helpen met het verdedigen van het rijk.
Vroege middeleeuwen (500-1000): Germanen bouwde de restanten van de Romeinen. Priesters
konden als enige lezen en schrijven, dus zij deden het onderwijs. Hierdoor kwam het geloof veel voor
als onderwerp in het lesprogramma en daarom wordt de middeleeuwse cultuur ook wel
theocentrisch genoemd. De eerste stand waren de geestelijke macht zoals de priesters daarna kwam
de tweede stand, de wereldlijke stand, dit was de adel. Doordat de wereldlijke macht behoorde tot
het verdedigen van het rijk werd de middeleeuwse cultuur ook wel de gekenmerkt door een
ridderlijk karakter.
Hoge middeleeuwen (1000-1300): de eerste steden werden opgebouwd en die steden kregen
zelfstandigheid tegen betaling zoals de leenmannen dat moesten doen. Er kwam ook een derde
stand, de burgerij die zich bezighielden met nijverheid en handel. Gotische kathedralen werden
gebouwd en de eerste universiteiten werden gemaakt. De literatuurgeschiedenis begint in deze
periode.
Late middeleeuwen (1300-1500): De burgerij werd steeds machtiger. Middeleeuwse cultuur kreeg
een derde kenmerk; burgerlijk. Naast Vlaanderen kwam er in de Nederlanden Brabant op als
centrum van economie en cultuur. Arbeiders en burgers stonden buiten de stand.
Beeldende kunst en muziek
Kunst diende de mens te wijzen op het goddelijke en hen bewust maken van de vergankelijkheid van
het aardse leven; memento mori (gedenk te sterven). In de bouwkunst waren de kathedralen een
symbool van de verbondenheid van mens en God.
Romaanse stijl: ronde bogen en massieve muren met kleine vensters en zware steunberen.
Gotische stijl: hoge spitse bogen en gewelven, grote ramen en vaak luchtbogen.
Romaanse schilderkunst: wandschilderwerken in de kerk (fresco’s) waterverf op vochtige
pleisterlaag. Als het op hout of doek werd geschilderd werd er tempera verf gebruikt waarbij het
bindmiddel eigeel is. In de 15e eeuw kwam er steeds meer olieverf.
Ridderlijke kenmerken in de bouw zijn te zien aan de kastelen en in de schilderkunst door het
uitbeelden van dappere ridders. In de 13 e eeuw kwam het burgerlijke karakter, gotische stadshuizen,
gildehuizen en rijke kooplieden kochten gezinsportretten.
Middeleeuwse muziek staat in verband met de kerk en met de literatuur. Officiële kerkmuziek was
Gregoriaans, vernoemd naar paus Gregorius de Grote die voor internationale eenheid zorgde in de
gezangen van de liturgie.
Gregoriaanse muziek: eenstemmige vocale muziek zonder instrumentele begeleiding voor koor of
solist. Later werd het meerstemmig. De muziek werd oorspronkelijk mondeling overgeleverd maar
werd later op een notenbalk geschreven.
Vroege wereldlijke muziek: eenstemmig met instrumentale begeleiding van de luit (soort gitaar),
vedel (viool) of schalmei (fluit). Vanaf de 13 e eeuw meerstemmig. Vanaf de 14e eeuw kwamen
componisten samen in gilden. Franse priester Guillaume de Machaut schrijft de vier stemmige messe
de notre dame.
Literatuur en taal
Tot het einde van de 11e eeuw was alles Latijn, de taal van de geleerden. Er was ook literatuur in de
volkstaal die mondeling werd overgelverd. In het einde van de 11 e eeuw kwamen er ook teksten in
,de volkstaal, dat is dan ook het begin van de West Europese literatuur geschiedenis. Literatuur was
eerst theocentrisch en ridderlijkridderroman en heiligenleven. Schrijvers uit die tijd waren
troubadours en de jongleurs/minstrelen verspreiden de teksten. Om het makkelijk te maken was alle
literatuur rijmend. Voor de boekdrukkunst (1450) moesten kloostermonniken alle teksten
overschrijven met codex geschreven om perkament. Door de boekdrukkunst konden boeken
goedkoop aan de normale mens verkocht worden. Rijmen was niet meer nodig en oude verhalen
werden in proza omgezet. De eerste boeken leken nog op de handgeschreven exemplaren, die
boeken werden wiegendrukken/incunabelen genoemd. Na 1500 werden de boeken zoals de huidige
gedrukt. In de middeleeuwen werden boeken als gemeenschapskunst gezien, maar na 1455
begonnen schrijvers hun naam te vermelden.
In de middeleeuwen was er geen overkoepelende taal zoals het ABN. Diets werd als overkoepelende
term gebruikt voor de verschillende dialecten in Nederland. De wetenschappelijke benaming in
Middelnederlands. Er was geen uniforme spelling zo is Zijne als volgt te schrijven sine, sijne, zine,
siine en syne. Ook werd de ui als uu uitgesproken en ij als ie.
Ridderroman
Ridderromans zijn verhalen die zich in adellijke kringen afspeelde.
Het Roelantslied: een veroveringstocht van Karel de Grote in Spanje. Op de terug weg word de groep
van Roelant in de Pyreneeën aangevallen door de Saracenen en vernietigd Roelant blaast op het
laatste moment op zijn hoorn om Karel te waarschuwen. Karel en zijn hoofdmacht keren terug en
verslaan de Saracenen.
Karel ende Elegast: Karel wordt wakker gemaakt door een stem die in de naam van God beveelt hem
te gaan stelen. Hij ontmoet op zijn tocht zijn leenman Elegast die Karel had verbannen en nu
roofridder de rijken berooft. Samen gaan ze naar Eggeric die van plan is Karel te doden. Op de hofdag
ontkent Eggeric dit en komt er een gevecht tussen Eggeric en Elegast. God zorgt ervoor dat de
leugenaar verliest. Elegast wint en trouwt met de weduwe van Eggeric.
Deze twee verhalen zijn voorbeelden van Frankische/Karelromans, omdat het afspeelt in de kringen
van Karel de Grote. Riddridealen zoals kracht en moed staan centraal. Oorlog en feodale(on)trouw
zijn de onderwerpen. Daarnaast is er de hoofseromans. De ridder is een verfijnd hoffelijk figuur die
niet alleen maar vecht.
De jeeste van Walewein en het schaakbord: Een schaakbord komt het kasteel van de Engelse koning
Arthur binnenvliegen en verdwijnt weer. De ridder Walewein volgt het en komt terecht bij koning
Wonder. Wonder wilt het wel geven in ruil voor het magische zwaard in bezit van koning Amoraen.
Die wilt het in ruil voor de Indische prinses Ysabele. Zij wordt verliefd op Walewein en Amoraen
overleidt, zo kan alles geruild worden en trouwt Walewein met Ysabele.
Van den vos Reynaerde
Dit verhaal is een satire. Het is geschreven door iemand die zich Willem noemde in de 13 e eeuw
(hoge middeleeuwen). Het is gebaseerd op een groep Frase verhalen ‘le roman de Renart’. Het
begint op de hofdag van koning Nobel (de leeuw), waar andere dieren klagen over de vos. Wolf
isengrijn zegt dat de vos zijn vrouw heeft verkracht en zijn kinderen heeft verblind door in hun ogen
te plassen. Pancer de bever zegt dat de vos Cuwert de haas heeft proberen te doden. De koning
dagvaardigd de vos. Als Bruun de beer de vos moet ophalen zegt de vos dat hij niet mee kan lopen
omdat hij vol zit van de honing. Bruun wilt ook honing en valt in de val van de vos. Die val is dat de
honing in het mensendorp ligt en daar wordt hij bijna vermoordt, hij vlucht. Tibeert de kater is de
volgende die de vos moet halen. Hetzelfde haalt de vos uit maar dan met vette muizen. Tibeert raakt
vast te zitten. Op de derde dag wordt Grimbeert de das gestuurd. Reinaart de vos moet nu wel mee
want anders word hij vogelvrij verklaart. Reinaart wordt dood verklaard maar dan komt hij met een
verhaal over een schat. Samen met Bruun, Isengrijn, Tibeert en Grimbeert willen een opstand tegen
de koning. Door het verstoppen van de schat kon het alleen niet door gaan. Als de vos zegt waar de
schat is laat Nobel de vos vrij en de andere sluit hij op. De vos wil biechten bij de paus dus wilt hij
,naar Rome. De koning laat hem met Belijn en Cuwaert naar Rome gaan. Cuweart wordt vermoord
door de vos en het hoofd gaat ongemerkt door Belijn als brief mee naar de koning. De vos is met zijn
familie de wildernis in.
De karakters staan voor iets in de middeleeuwse samenleving. Bruun, Isengrijn en Tibeert zijn
vazallen die slachtoffer van hebzucht, vraatzucht en lichtgelovigheid zijn. Belijn is een hofkapelaan
van de koning en is een domoor. Daarnaast is het verhaal een satire doordat de pastoor als getrouwd
voorgesteld wordt en de dorpelingen wreed en laf zijn.
Het lied in de middeleeuwen
Mondeling uitgewisseld en later opgeschreven. Een ballade is een verhaal dat sprongewijs verteld
wordt, de beschrijving van de gebeurtenis wordt afgewisseld met dialogen en er zitten herhalingen
in. De sfeer is ernstig en somber en de onderwerpen zijn van de ouder sprookjes, sagen of van de
ridderverhalen (heer Hallewijn)
Een ander liedgenre is de elegie/klaagzang. Lyrisch gedicht naar aanleiding van de dood van een
geliefd persoon.
Het middeleeuwse toneel
Vanuit de kerk kwam er weerstand tegen het Romeinse toneel. In de vroege middeleeuwen
verdween het toneel dan ook. Pas in de 14 e eeuw kwam toneel weer terug.
Die waarachtige en de zeer wonderlijke historie van Mariken van Nieumeghen(1500). Priester
Gijsbrecht stuurt zijn nichtje Mariken om inkopen te doen. Het is te laat om terug te keren en ze wilt
bij haar tante slapen. Door een ruzie met de buurvrouw verwijdt haar tante (moeie) Mariken van
alles en mag ze niet slapen bij haar tante. Langs de weg komt ze de duivel tegen, Moenen. Hij biedt
haar de 7 vrije kunsten (retorica, musica, logica, grammatica, geomatrica, aritmetica en astronomica)
te leren plus alle talen in ruil voor haar naam. ze gaat akkoord en gaat nu als Emmeken. Over de
slechte daden schaamt ze zich. Na 7 jaar wilt ze haar oom weer zien. Ze zijn daar een wagenspel
waarbij God de rechter is, Maria de advocaat van de mensheid en Mascheroen de advocaat voor de
duivel. Het gaat erom dat de duivel nooit vergeving van God zal krijgen en de mensheid wel. Mariken
beseft dat zij ook vergeving kan krijgen. Moenen wordt boos en laat Mariken uit de hemel op de
grond vallen, ze overleeft dit. Ze biegt bij haar oom en bij de paus. Ze krijgt drie ijzeren ringen om
haar nek en armen die van haar af zouden vallen als God haar heeft vergeven. Dit gebeurd in een
klooster en twee jaar later sterft Mariken.
DE REIS VAN SINT BRANDAAN
Het feest van Sint Brandaan wordt gevierd op 16 mei.
De reis van Sint Brandaan
Een reisverhaal uit de twaalfde eeuw en daarmee het oudste reisverhaal uit onze vaderlandse
letterkunde.
Korte inhoud:
Brandaan, abt van een groot Iers klooster, leest in een oud boek allerlei merkwaardige
natuurverschijnselen die hij niet kan geloven. Het is zo ongeloofwaardig wat hij leest, dat hij
geïrriteerd het boek in het vuur werpt, maar dan verschijnt een engel die hem opdraagt per schip
een reis te ondememen om de waarheid te achterhalen en opnieuw te boek te stellen. Er volgen
negen jaren waarin Brandaan en zijn tachtig medebroeders de wereldzeeën bevaren. Tijdens de
gevaarlijke en avontuurlijke reis vallen ze van de ene verbazing in de andere: zeemonsters, een vis
met een eiland (met een woud) op de rug, een wereld op de zeebodem, een aards pararadijs, de
verrader Judas die af en toe verlichting krijgt van de helse pijnen die hij moet ondergaan... Hij spreekt
met duivels en gedrochten van verheven afkomst. Brandaan raakt er stilaan van doordrongen dat
Gods schepping in het geheel niet te doorgronden is en dat Hij sneller bereid is tot genade dan men
, ooit zou kunnen bevroeden. Als na negen jaar blijkt dat het logboek waarin de avonturen werden
opgetekend, reeds volledig is gevuld, laat Brandaan zijn schip terugkeren naar Ierland. Van zijn
ongeloof genezen keert hij terug naar zijn klooster. Het boek waarin hij zijn ervaringen heeft
opgetekend, bewaart de herinnering aan zijn reis. Hij draagt het boek op aan God en sterft kort
nadien. Het is de aartsengel Michaël die zijn ziel komt ophalen: een uitzonderlijke eer voor een
uitzonderlijke heilige.
Uitvoerige inhoud (de wonderen zijn genummerd van 1 t/m ...):
Brandaan was een abt van Ierse afkomst. Hij las veel in oude boeken. In een oud boek las hij over de
wonderen van Onze Here, maar hij geloofde ze niet en verbrandde het boek en vervloekte de
schrijver.
Een engel van God gaf hem toen de opdracht in de komende negen jaar de verloren waarheid te
noteren in een nieuw boek. Brandaan bouwde een schip compleet met kapel en al, en scheepte zich
in met tachtig man. Onder hen was een kapelaan die een teugel stal en door de duivel naar de hel
werd gesleept.
(1) Voordat Brandaan vertrok, sprak hij met een reuzenschedel die hem zijn levensverhaal vertelde.
De schedel wilde niet tot God bekeren, want dan zou hij door de duivel verleid kunnen worden en
bovendien zou hij nog een keer moeten sterven. En zo gaat de reuzenschedel naar de plaats die hij
verkiest, zo vol afgrijzen, in de duisternissen.
(2) Nauwelijks waren ze vertrokken, of ze ontmoetten een wonderlijke draak of slang, die het schip
dreigde te verslinden. Ze werden gered door een vreemd dier dat op een hert leek en uit een wolk te
voorschijn kwam.
(3) Brandaan nam een kust waar die op de rug van een vis lag. Ze gingen aan land, maar plotseling
dook die vis diep in de oceaan en ze kwamen net op tijd terug op het schip: het derde wonder.
(4) Daarna zagen ze een ijselijk wonder: half vrouw, half staart. Ze werden gered op hun gebed.
(5) Vervolgens kwamen ze bij een eiland aan waar Brandaan mensen zag zie in de hel gestraft
werden, omdat ze vroeger de arme mensen niet geholpen hebben met eten en drinken. Op het
gebed van Brandaan kregen ze een tijdelijke verlichting van hun straf. Wat God Brandaan liet
beleven, had hij in het boek geschreven.
(6) Ze werden toen door een storm overvallen en naar het noorden, naar de Leverzee gedreven. Ze
kregen via een stem van Godswege de opdracht naar het oosten te varen.
(7) Op een rots zag Brandaan een klooster met monniken die voorbeeldig leefden. Brandaan en de
monniken aten samen spijs uit Gods heerlijke paradijs.
(8) Op een zeer hoge rots in de zee zat een man alleen, een kluizenaar. Hij was vroeger een schatrijke
koning, zijn vrouw bleek later zijn zuster te zijn. Zijn vrouw en zijn zoon had hij gedood, een ander
kind werd gedood door de bliksem. Hij deed hier boete voor zijn grote zonden en wachtte op Gods
genade.
(9) Op hun grote tocht zagen Brandaan en zijn monniken de helleput. Hij zag daar corrupte heren en
onrechtvaardige vrouwen, oneerlijke meijers (opzieners) en schepenen (rechters), lasteraars en
verraders.
(10) Toen kwamen Brandaan en de zijnen bij een eiland in dichte duisternis. De zeebodem daar was
van goud, er lagen edelstenen te over. Brandaan ging met een sloep op zoek naar een haven. (10a)
Ze vonden op het land een prachtig kasteel. De monniken wilden liever hier blijven dan hun opdracht
te vervullen! Eén van monniken stal een paardenteugel en een bit, de duivel had hem verleid. (10b)
Daarna zagen ze een nog mooiere burcht in een prachtig landschap waar het nooit nacht werd.
Nadat
ze dit aardse paradijs bekeken hadden, gingen ze terug naar hun schip. Ze namen van de bodem veel
goud mee, waarmee ze later veel goeds tot stand brachten voor klooster en hospitaal. De monnik die
gestolen had, werd toen naar de hel gesleept door de duivels. Brandaan bad tot God dat hij de
monnik terugkreeg. De duivels werpen de monnik vreselijk toegetakeld terug op het schip. Brandaan
kon er hard om lachen!
(11) Toen ontmoette Brandaan de Sirene, een dier dat iedereen die hem zag of hoorde, in slaap
