Er staan af en toe artikelen of wetten het is handig om daar zo’n plakkertje bij te plakken en/of te
markeren. Als ze schuingedrukt staan moet je daar zeker even kijken, omdat in de artikelen alles
staat uitgelegd en ik dat dan misschien niet heb gedaan. Die artikelen leer je dan natuurlijk niet uit
je hoofd, maar je zorgt dat je er makkelijk kunt komen dmv plakkertjes, markeringen, juncto’s etc.
bij andere artikelen.
Succes met leren!!
WEEK 1 UITGANGSPUNTEN DEMOCRATISCHE RECHTSSTAAT
H1 Inleiding
1.1 Benadering van het begrip staat
Een staat is een gemeenschap waarin leefregels door dwang worden gehandhaafd. De staat heeft
een gemeenschappelijke cultuur en is een rechtsgemeenschap. De staat is een organisatie die
gezag uitoefent over een gemeenschap van mensen op een bepaald grondgebied. Erkenning door
andere staten is niet vereist, maar wel een belangrijke aanwijzing.
Een belangrijk kenmerk van een staat is de bevoegdheid om dwang te gebruiken om de
gemeenschapsnormen te handhaven.
Binnen een staat zijn een of meer organen bevoegd tot het uitoefenen van dwang.
Staatsrecht = de regels die betrekking hebben op de organisatie van met zag beklede organen en
de grenzen van hun gezag
Middeleeuwen in W-E: gezag bij een vorst die de cultuur van een land droeg
Begin 1500: rijke burgers hadden de sociale bescherming van de vorst niet nodig en twijfelden aan
zijn gezag. Machiavelli geeft adviezen over hoe een gezagdrager heeft op te treden met het doel
niet om zijn persoonlijke grootheid te verhogen, maar om de eenheid van Italië te bewerkstelligen.
De vorst was het symbool van de cultuur in zijn land en de vorst en de cultuur moesten in
overeenstemming zijn, anders kon de vorst worden verwijderd.
Waar in de middeleeuwen de gemeenschap belangrijk was, was ten tijde van de opkomende
burgerij het individu belangrijker.
1762 Rousseau: Du contrat social ou Principes du droit politique > verenigd gezag en vrijheid. Het
gezag werd aanvaard, omdat de individuen zelf de beperkingen hebben opgelegd.
Staatsrecht is ten dele een beknotting van de individuele vrijheid en ten dele een waarborging
daarvan. Ieder staatsrecht is een compromis tussen individuele vrijheid en dwang van de
gemeenschap.
Vroeger kon men vrijelijk filosoferen over staatsvormen. Tegenwoordig is maar een ding denkbaar:
gelijkwaardigheid en gelijke invloed op het staatsbestuur.
1.2 Verdeling van de staatsmacht over verschillende organen
Het bestuur, het gezag en de uitoefening van dwang berusten bij de door burgers gekozen
vertegenwoordigers.
Ambivalente houding van burger tot staat: burger is soeverein en kiest de bestuurders, burger is
onderworpen aan het mede door hemzelf ingestelde gezag.
In een gemeenschap moeten beslissingen worden genomen waarbij belangen worden afgewogen.
Voor het stellen van prioriteiten voor de te nemen beslissingen, is een procedure en een
organisatie nodig. Dat noemen we gezag.
,Gezag is onvermijdelijk. Maar ook gevaarlijk, want als alle macht bij een gekozen bestuur ligt, kan
deze de macht op den duur gebruiken op een manier die de meerderheid niet aanstaat.
Daarom wordt de macht verdeelt over verschillende organen die elkaar in evenwicht houden
(checks and balances)
Dit is bedacht door Montesqiueu in 1748. Hij schreef dat in het Engelse staatsstelsel drie machten
waren: de koning (uitvoerende macht), het parlement (wetgevende macht) en de rechterlijke macht
met elk hun eiden functie. Trias politica: scheiding van de drie machten.
Huidige staatsrecht: drie machten niet echt gescheiden. En de macht ligt niet alleen bij de centrale
overheid, maar ook hij provincies en gemeenten. De macht wordt verdeelt tussen organen bij de
centrale overheid en tussen centrale overheid en regionale overheden.
1.3 Grondregels van een democratische staatsorganisatie
Eerste grondregel: Geen bevoegdheid zonder grondslag in wet of Grondwet
Om machtsmisbruik door de overheid van het dwangapparaat (leger en politie) te voorkomen, is
als eerste grondregel neergelegd dat de overheid dit alleen mag gebruiken als de wet of Grondwet
dat toestaat. = legaliteitsbeginsel
Brits staatsbegrip: rule of law: the powers exercised by politicians and officials must have a
legitimate foundation; they must be based on authority conferred by (common) law. Die law moet
voldoen aan bepaalde minimum eisen.
Franse principe de légalité: alle besluiten en handelingen van het bestuur moeten
overeenstemmen met de Grondwet, de formele wet of regelingen van het internationaal recht.
Iedere vorm van dwang door de overheid moet gebonden zijn aan een wettelijke grondslag, maar
andere overheidshandelingen niet (tenzij ze als dwang kunnen worden verstaan)
Het legaliteitsbeginsel wordt vaak alleen in formele zin nageleefd. Omdat deze wetten nauwelijks
regels bevatten, maar bevoegdheid geeft aan lagere instanties.
Tweede grondregel: Niemand kan een bevoegdheid uitoefenen zonder verantwoording schuldig te
zijn of zonder dat op die uitoefening controle bestaat.
Vormen verantwoordingsplicht en controle:
- Politieke verantwoordingsplicht van bestuurlijke organen tegenover vertegenwoordigende
organen.
- Ambtelijke ondergeschiktheid, ambtenaren leggen verantwoording af aan hun chefs.
Bewindspersonen (ministers en staatssecretarissen) zijn niet onderworpen aan disciplinaire
maatregelen van hun hiërarchieke meerderen en gewone ambtenaren wel.
- Bestuurlijk toezicht zonder dat er sprake is van ambtelijke ondergeschiktheid. Preventief
toezicht: lager orgaan moet goedkeuring vragen aan hoger orgaan. Repressief toezicht: hoger
orgaan kan beslissing van lager orgaan ongedaan maken
- Gezaghebber is strafrechtelijke verantwoordelijkheid voor zijn daden
- De meeste besluiten van bestuursorganen zijn vatbaar voor beroep
- Als er geen speciale beroepsmogelijkheid is, mag de burgerlijke rechter ambtshandelingen
toetsen aan 6:162.
- Rechterlijke toetsing van wetgeving: formele wetten en verdragen niet toetsen aan GW, maar
formele wet wel aan verdragen. Lagere wetten mogen wel aan hogere wetten (o.a. GW) getoetst
worden.
1.4 Democratie, rechtsstaat en historische ontwikkeling
,Democratie = staatsvorm waarbij mensen gelijkwaardig zijn in invloed op en bescherming tegen de
staat
Rechtstaat = staat waarin burgers beschermd worden tegen de macht van de overheid
Waarborgen tegen staatsmisbruik:
1. De staat erkent dat individuen en particuliere instellingen een staatsvrije sfeer toekomt.
2. Optreden van het bestuur dat voor de burger bezwarend is, dient te bewusten op een
algemene regel die de bevoegdheid van het orgaan omschrijft.
3. De regels waarin de bevoegdheden van een orgaan zijn omschreven, moeten worden
vastgesteld door een ander orgaan.
4. Geschillen tussen burger en staat moeten worden beslist foor een onafhankelijke onpartijdige
rechter.
Presidentieel stelsel: als ook de leider van de uitvoerende macht rechtstreeks gekozen wordt.
Parlementair stelsel: alleen het parlement wordt gekozen.
Samenhang en zeggenschap hangen samen. Democratie en rechtstaat horen bij elkaar.
Maar niet altijd > bij de bescherming van minderheden bijvoorbeeld.
Directe democratie:
- raadgevende referenda
- volksinitiatief: een aantal burgers heeft het recht over een aangelegenheid van een
overheidsbeleid een uitspraak te vragen de vertegenwoordigers en/of de kiezers > laatste woord
kan bij de kiezers liggen als het voorstel aan een bindend referendum wordt onderworpen
- burgerinitiatief: een aantal burgers heeft het recht over een aangelegenheid van een
overheidsbeleid een uitspraak te vragen de vertegenwoordigers en/of de kiezers > eind
beslissing bij vertegenwoordigers
H2 De bronnen van het staatsrecht
2.1 Bronnen van het staatsrecht
In andere rechtsgebieden kan recht door een rechter geïnterpreteerd worden. In het staatsrecht
niet, omdat het gaat over de verhouding tussen de belangrijkste staatsinstellingen. De interpretatie
vind dan plaats door de instellingen zelf.
Bronnen van het staatsrecht hiërarchisch:
- Internationale verdragsbepalingen en EU-recht, met name klassieke mensenrechten
- Statuur voor het Koninkrijk
- Grondwet
- Wet
- Lagere wetgeving
- Decentrale regelgeving
- gewoonterechtelijke regels, praktijk en jurisprudentie
2.2 Geschiedenis van de Grondwet
De eerste staatsregeling was de Unie van Utrecht van 1579. Een aantal provincies gaven een deel
van hun soevereiniteit aan een centraal gezag. Hier zien we al: een regeling van de
staatsorganisatie aan de ene kant en bepaalde garanties voor de individuele vrijheid aan de
andere kant.
1815 Grondwet voor het Koninkrijk der Nederlanden
Sindsdien meerdere keren een wijziging.
Vooral grondwet na 1848 vormt de grond van ons parlementaire stelsel
2.3 Betekenis van de Grondwet voor het staatsrecht
,Door de herziening van 1983 zijn de verschillen tussen het beeld dat de Grondwet van organen
van de staat en hun bevoegdheden heeft, en het beeld dat de staatsrechtelijke werkelijkheid aan
de toeschouwer biedt, belangrijk verkleind.
De Grondwet is onvolledig en veel dingen werken uit vaste gebruiken en ongeschreven recht.
De Grondwet is een ‘rigid’ constitution’, een grondwet is moeilijker te wijzigen dan een gewone
wet. > daarom onvolledig, zodat er ruimte is voor ontwikkeling
Britse staatsregeling: flexible constitution, omdat het grotendeels geschreven is in gewone wetten.
2.4 Inhoud en systeem van de Grondwet
De Grondwet bestrijkt vele en belangrijke gedeelten van het maatschappelijk leven. Geen
uitputtende regelgeving, maar beginselen die de grondslag voor wetgeving en bestuur zijn.
Grondwet heeft bepaald dat alleen de formele wetgever regels mag maken of de regelstelling aan
lagere wetgevers mag delegeren.
Het woord wet in de Grondwet = formele wet
Termen in Gw voor lagere wetten op de grond van delegatie door de formele wetgever
- bij of krachtens de wet
- regelen of regels
- uit kracht van een wet
Gw staat delegatie toe, dus lagere regelgevers mogen niet zonder basis in een formele wet een
regeling treffen.
2.5 Ongeschreven staatsrecht
Er bestaat ongeschreven staatsrecht over bijvoorbeeld ministeriële verantwoordelijkheid.
Sommige ongeschreven normen zijn duidelijk geldig: als een minister of kabinet het vertrouwen
van het parlement niet meer heeft, ontslag moet nemen.
Veel regels zijn niet duidelijk geldig. Er is pas sprake van een ongeschreven rechtsregel als de
regel wordt toegepast in de staatsrechtelijke praktijk en er een rechtsovertuiging bij de betrokkenen
bestaat dat zij volgens die praktijk behoren te handelen.
2.6 Verdere bronnen van staatsrecht
Het staatsrecht omvat de rechtsregels, geschreven of ongeschreven, die de samenstelling en
functionering van organen van de staat, hun bevoegdheden en onderlinge verhouding regelen, en
het omvat bepaalde fundamentele normen over de verhouding van de burgers tot de overheid.
Wetten tot uitvoering van een grondwettelijke opdracht (‘bij wet regelen’) = organieke wetten
Bronnen van het staatsrecht zijn de Grondwet en wetten die een detaillering van grondwettelijke
bepalingen inhouden.
2.7 Staatsrechtelijke band met Aruba, Curaçao en Sint Maarten
Bonaire, Sint Eustatius en Saba horen bij Nederland.
Aruba, Curaçao, Sint Maarten en Nederland zijn het Koninkrijk der Nederlanden. (dezelfde
nationaliteit) De verhouding tussen deze vier landen wordt geregeld in het Statuur voor het
Koninkrijk der Nederlanden. Het Statuur is staatsrecht, maar kan niet worden begrepen zonder het
Nederlandse staatsrecht. Nederlandse staatsrecht behoort tot het Koninkrijksrecht.
2.8 De betekenis van internationaal recht voor staatsrecht
Het Koninkrijk der Nederlanden is niet meer denkbaar zonder internationale bindingen en
verdragen.
Nederland hoort bij de Verenigde Naties. Doel: vrede en veiligheid handhaven. Algemene
Vergadering: een stem per lidstaat, niet bindend. Veiligheidsraad: 15 leden, 5 permanente leden
met vetorecht, wel bindend.
,Nederland is ook lid van de Raad van Europa. En partij bij het Noord-Atlantisch Verdrag. En lid van
de Europese Unie. EU-recht heeft rechtstreekse werking en voorrang op nationaal recht.
H3 De werking van het staatsrecht
3.1 Territoriale en personele werking
De staat heeft gezag binnen zijn grenzen. Uitzonderingen: er blijft een band met in het buitenland
wonende Nederlanders (NL Sr blijft voor een deel van toepassing)
De staat is soeverein tegenover zijn burgers en andere staten. De band tussen de bevolking en de
staat door bijvoorbeeld een gezamenlijke geschiedenis is belangrijk.
3.2 Het grondgebied
De grenzen van Nederland zijn bij internationale verdragen herhaaldelijk gegarandeerd en
vastgesteld.
Vroeger: zeegrenzen op drie zeemijl van de kust.
Tegenwoordig: 12 zeemijlen en exclusief exploiteren tot 200 zeemijlen.
Grenzen in Europa vervagen door de afschaffing van grenscontroles binnen EU landen.
3.3 Betekenis van het Nederlanderschap
Nederlanders hebben rechten in Nederland die vreemdelingen niet hebben:
- alleen Nederlanders hebben actief en passief kiesrecht voor de Tweede Kamer en provinciale
staten. Vreemdelingen hebben wel actief en passief kiesrecht voor gemeenteraden.
- Gelijkheidsrecht voor werknemers geldt niet voor vreemdelingen in openbare dienst
- Nederland levert vreemdelingen uit krachtens verdrag. Als ze niet worden uitgeleverd kunnen ze
wel volgens het Nederlandse strafrecht worden vervolgd. Nederlanders worden alleen
uitgeleverd als er een onderzoek is gedaan en de gevangenisstraf in Nederland mag worden
uitgezeten.
- Een aantal sociale grondrechten geldt alleen voor Nederlanders
3.4 Vreemdelingen
Verblijfsvergunning asiel voor verdragsvluchtelingen en verblijfsvergunning regulier
3.5 Regeling Nederlanderschap
Verkrijging van Nederlanderschap:
- van rechtswege: geboorte (derde generatie vreemdelingen ook Nederlanders), erkenning van <
7 jarig kind door Nederlander
- door optie: door een daartoe strekkende verklaring, per wet geregeld wie optie krijgen
- door verlening (naturalisatie): als iemand vijf jaar in Nederland legaal woont en ingeburgerd is
Dubbele nationaliteiten worden tegengegaan.
H8 Wetgeving
8.3 Het legaliteitsbeginsel
Wet in formele zin > vorm: door regering en Staten-Gernaal
Wet in materiële zin/algemeen verbindend voorschrift > inhoud: algemeen, verbindend, voor
herhaaldelijke toepassing, naar buiten werkend. Zo’n wet moet grondslag in de Gw of wet hebben.
MEERENBERG-ARREST (bron: studytubelaw)
De feiten
Aanleiding voor het Meerenberg arrest was het vervolgen van de bestuursleden van het
krankzinnigeninstituut Meerenberg te Bloemendaal. Zij hadden namelijk geweigerd een
bevolkingsregister van hun patiënten aan te leggen en dit door te geven aan de instanties.
, Hiermee hadden zij een Koninklijk Besluit overtreden en volgens de Blanketwet van 1818 was een
overtreding van een door de Kroon vastgestelde regeling strafbaar. In de praktijk hield deze
Blanketwet dus in dat de Kroon, waaraan sinds 1840 slechts formeel de uitvoerende macht
toekwam, via Algemene Maatregelen van Bestuur regels kon uitvaardigen en hierop ook straffen
zetten. Op deze manier ontliep de koning dus de normale parlementaire procedure die eigenlijk
noodzakelijk is voor de totstandkoming van een formele wet.
Rechtsvraag
Kan er aan de koning een bevoegdheid tot wetgeving worden toegeschreven als deze niet
uitdrukkelijk in de Grondwet of door middel van delegatie door een wet in formele zin in verleend?
Overweging
De rechtbank spreekt de bestuursleden van Meerenberg vrij, aangezien de regeling die de
bestuursleden hebben overtreden niet op een wet was gebaseerd en derhalve onverbindend
verklaard kan worden. Hiertegen gaat de officier van justitie in cassatie.
De Hoge Raad oordeelt dat artikel 104 Grondwet (oud) aan de Koning de uitvoerende macht
toekent, terwijl de wetgevende macht wordt uitgeoefend door de Koning en de Staten-Generaal
gezamenlijk. Derhalve is het slechts mogelijk dat de Koning wetgevende macht heeft in het geval
dat dit aan hem door de Grondwet of door delegatie in de formele wet zijn verleend. Vóór het
Meerenberg arrest gold de regel dat wanneer de Grondwet een bevoegdheid niet uitdrukkelijk aan
een specifiek orgaan had toegekend, deze aan de Kroon toekwam.
De regeling die in casu door de Koning is opgesteld, is dus onverbindend omdat deze niet op een
wet is gebaseerd. Ook uit de Blanketwet blijkt niet dat er algemene en onbepaalde bevoegdheid tot
regelgeving aan de koning verleend kan worden. Het oordeel van de Hoge Raad sluit zich dus aan
bij het oordeel van de rechtbank. Het cassatiemiddel van de officier van justitie wordt ongegrond
verklaard en de vrijspraak van de bestuursleden blijft gehandhaafd.
Vanaf 1887
Vanaf 1887 heeft de Grondwetgever het Meerenberg arrest teruggedraaid. Zij stelt dan vast dat de
Kroon wel zelfstandig bevoegd is om Algemene Maatregelen van Bestuur vast te stellen, maar dat
deze slechts met straffen gehandhaafd mogen worden indien zij op een wet berusten. De
uitwerking hiervan is te vinden in artikel 89 lid 1 en 2 Grondwet.
Er kan dus gezegd worden dat er twee verandering zijn ten opzichte van het Meerenberg arrest.
Ten eerste moeten alle Algemene Maatregelen van Bestuur met straffen te handhaven, berusten
op een wet in formele zin. Slechts delegatie is hierbij dus niet voldoende. Ten tweede is vanaf
1887 de Kroon zelfstandig bevoegd om Algemene Maatregelen van Bestuur op te stellen, zolang
ze geen voorschriften bevatten waaraan straffen verbonden zijn.
Rechtsregel voor 1887
Wetgevende macht kan slechts door de Kroon worden uitgeoefend indien deze is toebedeeld door
de Grondwet of uitdrukkelijk gedelegeerd door een wet in formele zin.
Rechtsregel na 1887
De Kroon is zelfstandig bevoegd om Algemene Maatregelen van Bestuur op te stellen, zonder dat
dit is toebedeeld in de Grondwet of gedelegeerd door een wet in formele zin. Als de Algemene
Maatregel van Bestuur echter voorschriften bevat door straffen te handhaven, dient dit gebaseerd
te zijn op een wet in formele zin (alleen delegatie is hier niet voldoende).
Relevante artikelen
Artikel 140 Grondwet (oud) en artikel 89 lid 1 en 2 Grondwet.
WERKCOLLEGE
MEERENBERG
