Rechtsgeschiedenis Master rechtsgeleerdheid 2021/2022
Hoorcollege 2
Private delicten – Fase 3
Gefixeerde boetebedragen
De wet der Twaalf Tafelen is de oudste kenbron van het Romeinse recht en stamt uit circa
450 voor Christus. De oudste vindplaats van Romeinse recht. Tafel 8 is gewijd aan het
delicten recht, het strafrecht. Je kunt vaststellen dat het vooral een private aangelegenheid
is, er zitten vooral private delicten in. Delicten die in de private sfeer liggen, die de belangen
en rechten aantasten van private personen. Waarmee het aan die private personen is om
actie te ondernemen. Er zijn verschillende reacties die van zo´n privaat persoon kunnen
uitgaan, waarmee die het gepleegde onrecht kan vergelden.
Die reacties zijn enerzijds vrij oude reacties, waarvan je de laatste overblijfselen van
terugvindt in de wet der Twaalf tafelen. Anderzijds zie je nieuwe reacties, nieuwe reacties die
nog in ontwikkeling zijn, die nog een toekomst hebben. Vandaar kun je stellen dat in die wet
der twaalf tafelen een hele blauwdruk ligt besloten van de ontwikkeling van het Romeinse
recht. Hoe het zich heeft ontwikkeld en hoe het zich gaat ontwikkelen.
De nieuwere sancties liggen veel meer in de sfeer van de geldboetes. Eerst was het mogelijk
om het braakrecht af te kopen. Waarbij de feitelijke vergelding plaats maakte voor financiële
vergelding en dat heeft de toekomst. Je ziet dat in latere stadia die private geldboetes
verplicht zijn gesteld. Voorbeelden daarvan zijn onderstaande artikelen:
Wet der Twaalf Tafelen, tafel 8, artikel 3:
‘Manu fustive si os fregit libero CCC (…)’
‘Als iemand met zijn hand of met een stok een bot van een vrij man heeft gebroken, zal de
geldboete 300 as bedragen’
Wet der Twaalf Tafelen, tafel 8, artikel 4:
‘Si iniuriam alteri faxsit, vigniti poena sunto’
‘Als iemand een fysieke kwetsing aan een ander heeft toegebracht, bedraagt de geldboete
25 as.’
Er is dus een verschuiving van feitelijke waarneming naar financiële vergelding, met een
gefixeerd bedrag dat dan wettelijk is vastgelegd.
Private delicten – Fase 3 (vervolg)
Flexibele boetebedragen
Wet der Twaalf Tafelen, tafel 8, artikel 16
‘Si adorat furto, quod nec manifestum erit, duplione damnum decidito’
‘Als iemand een klacht indient over een diefstal die niet op heterdaad is ontdekt, dient de dief
het tweevoudige van de schade te betalen.’
Je neemt de schade enkel als een maatstaf om de geldboete af te stellen. Het is een flexibel
boetebedrag, want hoe groter de schade, hoe groter de geldboete. Als iemand iets heeft
gestolen wat veel meer waard is, is de boete veel hoger dan wanneer er iets wordt gestolen
met een kleinere waarde.
,In de wet der Twaalf tafelen vind je dus een tweetal systemen. Een tweetal systemen van
geldboetes.
- Gefixeerde boetebedragen
- Flexibele boetebedragen
Late republiek
Tijdens de late republiek zie je dat Rome zijn macht steeds verder uitbreid. Rome wordt een
grote, economische en militaire wereldmacht, die zo alle landen om de middellandse zee en
een stuk van het binnenland beslaat. Rome is dus veel groter geworden en is ook veranderd
qua rechtsopvattingen. Alleen zit men nog steeds te kijken met de wet der twaalf tafelen.
Er blijkt een sterke behoefte te zijn aan veranderingen op het terrein van het recht en de
rechterlijke organisatie. Als de Romeinen denken aan veranderingen op het terrein van het
materiële recht, dan gaan die ook steevast gepaard ook met veranderingen binnen de
rechterlijke organisatie.
In de late republiek verschijnt er een nieuw figuur, de pretor. De pretor is een
overheidsambtenaar die belast is met de rechtspleging. Hij heeft de jurisdictio, hetgeen
rechtsmacht betekend. Daarvoor was het recht altijd in handen van priesters.
De pretor wordt geconfronteerd met een aantal tekortkomingen van het oude rechtsstelsel
van de Wet der Twaalf Tafelen. Hij mocht deze niet zomaar wijzigen. De pretor heeft daarom
een groep rechtsregels gemaakt, die de regels van de wet der twaalf tafelen overbodig
maakte, in de schaduw stelde. Deze Wet der Twaalf Tafelen is nooit officieel afgelast, maar
de pretor maakte nieuwe regels waardoor de wet der twaalf tafelen buiten spel is gezet.
Private delicten – Fase 4
Praetorisch recht (eind 3e eeuw voor Christus)
- Artikel 2 (verminkingen), artikel 3 (botbreuken) en artikel 4 (kwetsingen): boetebedrag
op basis van een schatting door het slachtoffer
- Artikel 12 t/m 14 (diefstal met betrapping op heterdaad): boetebedrag bestaande in
een viervoud van de geleden schade.
Gefixeerde boetebedragen flexibele boetebedragen
Wraak + talionische wraak flexibele boetebedragen
In de 3e eeuw voor Christus wordt het Romeinse rijk geconfronteerd met een sterke
geldontwaarding, de devaluatie van de as. Daardoor stelde de geldbedragen in de Wet der
Twaalf tafelen bijzonder weinig voor. De gefixeerde geldboetes stelde dus niks meer voor in
tijden van geldontwaarding.
Er werden dus nieuwe berekeningsmethodes vastgesteld. Er werden dus boete bedragen
vastgesteld op grond van wat het slachtoffer onder ede verklaarde en wat de rechter
vervolgens kon aanpassen aan het geval. De berekeningsmethode die eerst gold voor de
lichte iniuria, ging voor meer lichte kwetsingen gelden. Want wat is nu erger wanneer je een
klap in je gezicht krijgt wanneer iedereen het kan zien? Is dan de fysieke kwetsing het
ergste, of meer de vernedering, de emotionele krenking, de psychische krenking. Daar kwam
het accent op te liggen. Niet zozeer op de klap zelf, maar meer op de krenking. Het begrip
fysieke kwetsing komt dus veel meer te liggen in de buurt van wat wij noemen ‘belediging’.
Eerst gold deze berekeningsmethode alleen voor artikel 4 van de Wet der Twaalf Tafelen,
maar dit werd uiteindelijk ook overgeheveld naar artikel 2 en 3.
De gefixeerde geldboetes gingen er uit en de talionische wraak ging er ook uit. Daarvoor
kwam een flexibele wijze van het vaststellen van de geldboetes voor in de plaats. Ook nam
,de pretor artikel 12 tot en met 14 onderhanden. Hij vond dat dit in deze tijd niet meer van
toepassing was. De pretor keek hier naar artikel 16, hier komt ook een flexibele geldboete.
Het gaat hier om een hoger geldbedrag omdat er hier aanvankelijk een sterke sanctie op
stond (namelijk het dodingsrecht). Bij diefstal op heterdaad is de geldboete hoger dan een
diefstal die niet op heterdaad is betrapt.
Private delicten – fase 4 (vervolg)
Als heel de feitelijke vergelding heeft plaatsgemaakt voor financiële vergelding, hoe krijg je
dan dat geld te pakken? Daarvoor moet je een civiele procedure aanspannen tegen de
dader. Je kon dan een actio poenalis (poenale actie). Een op geldboete gerichte actie die je
kon instellen tegen de dader.
Dat het hier niet om schadevergoeding gaat, maar puur om een geldboete, heeft een paar
belangrijke consequenties:
- Je kon die geldboete eisen van al diegene die bij het delict betrokken waren
(cumulatie jegens mededaders). Er werd geen onderscheid gemaakt of iemands
aandeel groot of klein was bij het delict. Iedereen kreeg een even hoge geldboete.
- Cumulatie met reipersecutoire actie. Het is een actie die gehecht is aan de zaak zelf.
Als je bijvoorbeeld bestolen bent, dan is er niet alleen een strafbaar feit tegen je
gepleegd, maar je vermogen is ook verminderd.
o Revindicatie van gestolen goed
o Schadevergoeding
De strafactie kun je tegen alle daders instellen, hoeveel het er ook zijn. De revindicatie actie
kun je maar tegen één persoon instellen, want je hebt maar één keer schade geleden. Dit
geld dus bij al de private delicten, maar voor eentje is het net iets anders:
Actio legis Aquiliae
Dit is een wet die de Romeinen hebben vastgesteld, dit is ook in de vroege republiek. Er
werd dus naast de Wet der Twaalf tafelen een nieuwe wet uitgevaardigd. Waarom voor dit
geval, dat is niet bekend.
Iniuria betekend een fysieke kwetsing of een belediging. Meer in algemene zit betekent het
´onrecht´.
Lex Aquilia de damno iniuria dato (286 v Chr):
Vernietiging of beschadiging van zaken (inclusief slaven, vee)
Gemengde poenale actie. Het is een poenale actie, een strafactie, die uitgaat van
het private slachtoffer. Het is in de eerste plaats een geldboete, maar dient tevens als
schadevergoeding.
Geldboete
- Hoogste waarde gedurende zekere periode. Het gaat niet om de huidige waarde,
maar op de hoogste waarde. (Hier zie je het boete-effect)
- Verdubbeling in geval van onterecht verweer. (Als de dader zich ten onrechte heeft
verweerd).
- Cumulatie jegens mededaders. Als er meer daders zijn kun je de hoogste waarde
van de slaaf of het vee, vorderen van alle daders die bij het delict betrokken zijn.
Daarnaast kan je niet een schadevergoedingsactie instellen.
Tevens, schadevergoeding
- Geen cumulatie met een reipersecutoire actie
, Publieke delicten – Fase 1
In een archaïsch rechtsstelsel heb je altijd meer private delicten, dan publieke delicten.
Private delicten die vooral op vergelding zijn gericht en niet op vergoeding. Er zijn echter
altijd wel iets van publieke delicten in een archaïsch rechtsstelsel, je hebt altijd wel
misdragingen die dermate ernstig zijn dat de hele samenleving er last van heeft. In de wet
der Twaalf tafelen zie je ook wel iets van publieke delicten terug.
Wet der Twaalf Tafelen, tafel 8, artikel 1:
‘Qui malum carmen incantassit….’
‘Wie een kwaadaardige bezwering uitspreekt (verdient de doodstraf)’
- Aanvankelijk spontane en straffeloze doding van de dader door degene die hem had
betrapt.
- Vervolgens terdoodveroordeling door de comitia centuriata.
Wet der Twaalf Tafelen, tafel 8, artikel 10:
- Opzettelijke brandstichting vuurdood (spiegelstraf). Wanneer iemand opzettelijk
brandsticht, dan zou heel Rome eraan kunnen gaan dus daarmee breng je de
maatschappij in gevaar. Je werd dan veroordeeld tot vuurdood en dat noemen ze een
spiegelstraf. De straf weerspiegelt het delict.
Wet der Twaalf Tafelen, tafel 8, artikel 23
- Valse getuigenverklaring Tarpeïsche Rots. Is een rots die in gebruik werd
genomen door Tarpea.
- Moord, landverraad (zijn ook publieke delicten.
Wat onderscheid moord van doodslag? Moord heeft een veel heimelijker karakter dan
doodslag. Wanneer je bijvoorbeeld een gifdrank maakt, dan is iemand daar niet op bedacht.
Dat heimelijke karakter, dat trekt moord in de sfeer dat dat veel heftiger is.
Publieke delicten – fase 2
Uitbreiding van het publieke strafrecht
De 3e eeuw voor Christus was de eeuw waarbij er bij de private delicten sprake was van een
geldontwaarding. De pretor had toen nieuwe regelingen geïntroduceerd om die private
delicten te kunnen beboeten. Daarnaast zie je dat het publieke strafrecht begint te groeien.
Private delicten kon je ook publiekelijk laten berechten. Dat je in plaats van het feit dat je zelf
een civiele procedure aanspant tegen de dader en een poenale actie instelt, ook de dader
voor een speciale rechtbank kon dagen. Die rechtbanken die worden de Tresviri Capitales
genoemd. Het is een driekoppige rechtbank die een straf konden uitspreken waar u hoofd of
uw lijf aan verbonden was. Ze konden je ter dood veroordelen of je een lijfstraf opleggen.
Als private klager kon je iemand aanklagen bij een tresivri Capitales (vooral als mensen toch
geen geld hadden) en zeggen dat iemand bestraft moet worden. De berechting van het
delict, de bestraffing van het delict was een publieke aangelegenheid. Daar had je als
benadeelde partij niet veel mee van doen. Je was wel de aanklager, maar de bestraffing was
publiek.
Dan zie je dat bepaalde private delicten, onder bepaalde omstandigheden, publiek van aard
worden. Het gaat weliswaar om een privaat delict, waardoor de rechten en belangen van een
privé persoon zijn beschadigd, dat die toch onder omstandigheden in de publieke sfeer
getrokken worden. Dit als je te maken hebt met minder vermogende ‘boeven’.
