Ethiek, Beroep en Samenleving samenvatting.
Deze samenvatting bevat een samenvatting van alle artikelen die op Brightspace staan van het vak
Ethiek, Beroep en Samenleving. Verder wordt alle
informatie uit de werkcollege’s meegenomen (de
vragen zijn in de tekst verwerkt).
Les 1: ontwikkelingen in de samenleving. De
lesinhoud:
- Botman, S., & Tirions, M. (2021). Zygmunt
Bauman: leven in een vloeibare moderniteit. In: P.
Raeymaeckers, J. Gradener, S. Van Dam, S.
Botman, K. Driessens, J. Boxstaens, en M. Tirions
(Reds.), Denken over sociaal werk (pp.93-111).
Uitgeverij Acco.
Les 2: effecten op individu en samenleving. De
lesinhoud
- Rothfusz, J. (2021) Sociaal werk in context. In
Ethiek in sociaal werk (pp. 141-186 Pearson. +
- De Brabander, R. (2023, 9 februari). ‘Sociaal-
ecologisch perspectief ontbreekt in sociaal werk’.
Sociale vraagstukken. +
- Giesen, P. (2022, 25 november). Een weerbare
staat en solidariteit onder de bevolking zijn cruciaal in deze tijd van crises. De Volkskrant,
p.18/19.
Les 3: oplossingsrichtingen voor de toekomst. De lesinhoud
- Sandel, M. Politiek van het algemeen belang. In Rechtvaardigheid (pp. 308-316). Ten Have.
- Van Rootselaar, F. (2014, 15 februari). De mens kan niet wereldwijd denken: interview Zygmunt en
Irena Bauman. Trouw, p10.
- Rothfusz, J. (2021) De maatschappelijke functie van sociaal werk. In Ethiek in sociaal werk (pp. 269-
300). Pearson.
- De Brabander, R. (2011). 6.5 Het menselijk gelaat. In Van gedachten wisselen (pp. 179-182).
Uitgeverij Coutinho.
Les 4: beroepsethiek en beroepscode. De lesinhoud
- Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk (BPSW). Beroepscode voor professionals in
sociaal werk (2021). Utrecht.
- Rothfusz, J. (2021) Moraal en sociaal werk. In Ethiek in sociaal werk (pp. 1-18 en 41-53). Pearson
Les 5: een visie formuleren op beroepsethische dillema’s . De lesinhoud.
- Bestudeer - Rothfusz, J. (2021) In gesprek over morele problemen. In Ethiek in sociaal werk (pp.
123-132). Pearson.
- Rothfusz, J. (2021) Het beroep: centrale waarden. In Ethiek in sociaal werk (pp. 189-205). Pearson.
- Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk (BPSW). Beroepscode voor professionals in
sociaal werk (2021). Utrecht.
1
,Les 1: ontwikkelingen in de samenleving. De lesinhoud:
Vaste moderniteit
Vloeibare moderniteit
Mondialisering/globalisering
Terugtrekkende verzorgingsstaten
Individualisering
Consumentisme
Overtolligheid van mensen
Zygmunt Bauman: leven in een vloeibare moderniteit
Zygmunt Bauman is een socioloog en filosoof. Hij zegt dat onzekerheden niet statisch, maar juist
dynamisch zijn. Volgens Bauman begint vrijheid met het stellen van vragen en eindigt vrijheid met
het voeren van hapklare antwoorden. Hij spreekt vanaf de jaren ‘80/90 (40 jaar geleden) over een
vloeibare moderniteit. Hij stelt vragen over de onzekerheid die onze maatschappij en leefwereld
kenmerkt. Bauman stelt dat sociologie bedrijven een proces is van constante herinterpretatie om
nieuwe menselijkheden te onthullen en dingen niet te accepteren, ‘gewoon zoals ze eenmaal zijn.’
Er zijn volgens Bauman 2 moderniteiten; 1) de vaste moderniteit, en 2) de vloeibare moderniteit.
Bauman spreekt van een overgang van de vaste moderniteit naar de vloeibare moderniteit sinds 40
jaar geleden tot en met nu. De moderniteit an sich is dus nooit verdwenen, maar wel veranderd.
Deze vloeibare moderniteit gaat gepaard met de 1)mondialisering/globalisering, 2)terugtrekkende
verzorgingsstaten, 3)individualisering, 4)consumentisme, 5)overtolligheid van mensen).
Bauman: moderniteit wordt sinds 40 jaar geleden steeds meer gekenmerkt door vloeibaarheid:
structuren, instituties en individuele levens kennen nog nauwelijks vaste patronen en veranderen
voortdurend. Baumans basisstelling is daarom ook: ‘onzekerheid is de enige zekerheid in ons
bestaan.’ Of wel: de visie van Bauman op de hedendaagse samenlevingen worden in belangrijke
mate gekenmerkt door ‘vloeibare moderniteit’.
Visie van Bauman op vaste moderniteit: de Holocaust was een uitwas van moderniteit en de
rationaliseringsprocessen die daarmee gepaard gaan. De Holocaust is een bureaucratische
organisatievorm die slachtoffers depersonaliseerde en daders medeplichtig maakte.
Kenmerkend voor de vaste moderniteit is de loskoppeling tussen mens en functie, wat leidt tot
uitsluiting en marginalisering. Volgens Bauman heeft ‘modern zijn’ de betekenis gekregen van
‘eindeloos moderniseren’: dwangmatig, obsessief ‘worden’ in plaats van ‘zijn’, voortdurend
verbeteren in een hang naar orde. Die hang naar orde leidt tot rationalisme, controle, positivisme en
een bureaucratie die alsmaar groeit. ‘De regels werken niet, dus maken we meer regels.’ Het streven
naar moderniteit is utopisch, met als doel: een geordende wereld waaraan niets meer hoeft worden
toegevoegd of veranderd.
Definitie Bauman van vloeibare moderniteit: ‘vloeibare moderniteit is de groeiende overtuiging dat
verandering de enige constante is en onzekerheid de enige zekerheid… Een oneindigheid aan
verbetering, zonder eindtoestand te zien of te wensen.’
Een vloeibare moderniteit ziet er voor Bauman uit als vergaande mondialisering. Deze mondialisering
maakt samenlevingen tot open samenlevingen; de hele wereld is altijd overal. Hoewel deze openheid
eerst vrijheid en mogelijkheden tot verbetering van de samenleving leek te creëren, is deze
samenleving volgens Bauman ‘machteloos geworden om haar eigen ontwikkeling te beheersen.’
Baumans kritische visie op de eenzijdige invulling van vrijheid heeft veel te maken met wat Bauman
‘negatieve mondialisering’ noemt: ‘is er welvaart op de ene plaats, dan heeft dit altijd te maken met
ellende op een andere plaats. Er is een ongelijke mondialisering van handel en kapitaal, toezicht en
informatie, geweld en misdaad.’
2
,Een open samenleving belooft zelfbeschikking, maar door ongelijke mondialisering ontstaat angst en
onzekerheid. En het is die angst voor het noodlot, voor terrorisme, voor binnendringers, voor er
buitenvallen die volgens Bauman een groot deel van ons hedendaagse gedrag bepaalt.
Volgens Bauman slaagt de huidige politiek er niet in om ons antwoorden te geven op de ambivalentie
(=tegenstrijdigheden) en onzekerheid, die kenmerkend zijn voor de geglobaliseerde vloeibare
moderniteit. Mondiale problemen worden namelijk nog verder geïndividualiseerd; burgers worden
namelijk nog meer op hun eigen verantwoordelijkheid gewezen én medeverantwoordelijk gemaakt
voor onbedwingbare mondiale problemen.
- Bijvoorbeeld: wij als individuele burgers worden aangespoord om zonnepanelen te installeren,
om onze ecologische voetafdruk te verminderen, terwijl de milieucrisis structureel veroorzaakt
wordt door een gemondialiseerd probleem.
- Bijvoorbeeld: eerder konden burgers rekenen op een verzorgende overheid en was er collectieve
bescherming. Maar door de huidige participatiesamenleving ligt de nadruk steeds meer op
individuele verantwoordelijkheid. De ondersteuning van de overheid is verschoven van het
bieden van zekerheid naar het omgaan met onzekerheid.
Kortom, de overheid verzint steeds een lokale, niet-duurzame oplossing voor een mondiaal
(wereldwijd) probleem. Deze oplossingen zijn dus ook weinig helpend, omdat er wereldwijd moet
worden ingezet om mondiale problemen te voorkomen (klimaatcrisis, vluchtelingen, milieu etc.).
Sinds enkele decennia is de participatiesamenleving in opkomst, waarbij de verantwoordelijkheid
voor het welzijn van de overheid naar de burger is verschoven. Maatschappelijke problemen zijn
ineens individuele problemen. Bijvoorbeeld: vermaatschappelijking; de professionele zorg wordt
afgebouwd, terwijl er meer beroep wordt gedaan op mantelzorg en vrijwilligerswerk. Er is sprake van
individualisering, waarbij geldt: wie faalt heeft dit vooral aan zichzelf te danken. Door de afname van
sociale instellingen en -voorzieningen en de collectieve solidariteit, leggen een ondraaglijke last van
verantwoordelijkheid voor persoonlijke slagen bij het individu, aldus Bauman.
Bauman ziet verschillende impact van individualisering; hij staat niet negatief tegenover de
individualisering an sich. Enerzijds brengt individualisering een grote groep mensen kansen en
vrijheid die er voorheen niet waren. Anderzijds kent individualisering ook negatieve gevolgen, zoals:
angst, uitstoting, vervreemding en de menselijke en ecologische kost op de lange termijn.
Bauman vroeg zich af hoe individualisering ten goede kan komen voor iedereen. Hij ziet daarbij
vrijheid en vloeibare moderniteit als een antwoord op de vraag wat nieuwe sociale ontwikkelingen
betekenen voor de mogelijkheden van de menselijke autonomie. Vrijheid volgens Bauman is: de
mogelijkheid om de eigen intenties te realiseren. Deze vrijheid bestaat enkel binnen een netwerk van
sociale relaties, met en tussen anderen, aldus Bauman. Bovendien is vrijheid gebonden aan zekerheid
en veiligheid. In de context van vloeibare moderniteit moet elke toename van vrijheid gezien worden
als een afname van zekerheid en vice versa.
Volgens Bauman hangt onze individualiteit samen met ons leven als consument. Vrijheid in de
vloeibare moderniteit is in grote mate afhankelijk van de mogelijkheid om te consumeren, waarbij
consumptie niet alleen gaat over materiële behoeften, maar ook over het construeren van een
identiteit, van een zelf en van de relatie met anderen.
De vloeibare moderniteit, de voortdurende bewegende context, brengt de taak mee voor burgers om
hun eigen identiteit, zin en doelen in het leven vast te stellen. Consumptie is daarbij het middel en
tegelijk het doel: ‘je bent wat je koopt.’ Het eigen ‘zijn’ wordt gereduceerd door die van consument.
Hierdoor hangt zelfverwezenlijking af van financiële rijkdom en vermogen, waarbij mensen in
armoede worden gezien als falende consumenten. Er is een kloof tussen arm en rijk. Door
mondialisering wordt polarisatie in de hand gewerkt.
3
, De oorzaak voor de kloof/verschil tussen arme en rijke landen ligt volgens Bauman bij mondialisering.
Hierin komt de marxistische basis naar vormen; Bauman is kritisch tegenover het kapitalisme: ‘het
kapitalisme zorgt ervoor dat mensen overtollig zijn geworden en het kapitalisme groeit
onophoudelijk en is bijna onbeheersbaar geworden door de leiders van de wereld.’ Het
gemoderniseerde deel van de wereld heeft het in minder gemoderniseerde deel van de wereld
mensen van hun land verdreven, het land uitgeput en gebruikt het nu als mondiale afvalplaatsen.
Daarbij zorgt dat we ‘economische vooruitgang’ noemen (hetzelfde werk doen met minder
arbeidskracht) voor een alsmaar groeiende groep overtollige arbeidskrachten. Beide processen
leiden volgens Bauman tot: ‘een massaproductie van vluchtelingen.’
Bauman stelt dat mondialisering leidt tot toenemende aantallen ‘overtolligen’: mensen die niet van
nut zijn voor onze maatschappij. In onze maatschappij worden vluchtelingen bijvoorbeeld gezien als
overtolligen; ze komen Nederland binnen, zonder dat ze aan het werk kunnen of per definitie ergens
kunnen wonen of ze spreken de taal niet, wat angst en onzekerheid veroorzaakt. Om die reden
worden vluchtelingen ook gezien als een bedreiging van onze veiligheid. Bauman is enorm
pessimistisch over de processen die overtollig verklaarde mensen als menselijk afval (human waste)
beschouwen. Ook werklozen zijn volgens Bauman overbodig/overtollig door het kapitalisme en de
industrie (de onderklasse, marxistisch idee). Als een werkloze niet werkt, doet een ander het wel die
geld wil verdienen. Ook als consumenten zijn ze volgens Bauman waardeloos en overbodig. Door het
kapitalisme, met het oog op winst en efficiëntie, dienen werklozen geen nut meer.
In het sociaal werk is modernisering (van vast naar vloeibaar) ook terug te vinden:
- Moderniseren: steeds veranderen, verbeteren en updaten. Er komen steeds nieuwe, verbeterde
werkwijzen en moderne methodes waarbij het draait naar economische efficiëntie. Vaak
geïnspireerd op modellen uit het bedrijfsleven of wetenschappelijk onderbouwd-evidence based.
- Consumentisme: cliënten werden gebruikers; sociaal werk is minder gaan draaien om het
tegengaan van sociale uitsluiting en onrechtvaardigheid, en zet steeds meer in op sociale inclusie
voor ieder individu. Ook sociaal werk is geïndividualiseerd en gedepersonaliseerd met een gebrek
aan morele verantwoordelijkheid tot gevolg.
Het idee was dat evidence based practices (wetenschappelijk bewezen) het beroep van sw’ers
zouden legitimeren en vormgeven, door de neoliberale modernisering en bureaucratisering. Maar
door de evidence based practises werd de taak van sw’ers gedepersonaliseerd en werden cliënten
objecten van interventies die sw’ers uitvoerden. De nadruk lag op instrumenteel (doel nastrevend)
sociaal werk, en ging ten koste van normatieve professionaliteit. Deze rationalisering is tegenstrijdig
met de morele doelen die sociaal werk nastreeft, namelijk: het bijdragen aan sociale
rechtvaardigheid. Het gevolg hiervan is dat sociaal werk is gaan geloven dat oplossingen voor
complexe sociale en morele vraagstukken gereduceerd kunnen worden tot bureaucratie en regels,
waardoor men geen zicht krijgt op achterliggen oorzaken van problemen en specifieke vragen van
cliënten. Juist sw’ers werken met angst, stuurloosheid, mensen op de vlucht en toenemende
ongelijkheden. Dit vraagt juist om flexibiliteit, reflexiviteit en morele verantwoordelijkheid.
Bauman plaatst moraliteit boven ethiek. Ethiek is volgens hem verbonden met de rationaliteit van de
moderniteit Het is het terrein van filosofen, opvoeders en predikers die er vanuit hun autoriteit voor
anderen invulling aan geven. Ethiek richt de blik op wat zou moeten zijn, en niet op wat mensen
werkelijk doen. Moraliteit is volgens Bauman ook vloeibaar, vluchtig en ambivalent. Hierbij is dialoog
cruciaal. Hij ziet het als een opdracht voor elk mens om in een voortdurende wisselwerking de eigen
moraliteit vorm te geven. De basis van moraliteit is geen opgelegde autoriteit, maar de eigen morele
verbeelding, verantwoordelijkheid en autonomie.
4
