AB_1185 G&L
VU Amsterdam 2023
Week 1 ➔ Gonadale endocrinologie
HC.1.2 Basis endocrinologie
Endocrinologie bevat de communicatie tussen cellen van een organisme. Het is de
‘studie van hormonen’
Globale hormoonfuncties
Voortplanting:
- Testosteron, oestrogeen, oxytocine, prolactine
Groei en ontwikkeling:
- Groeihormoon, IGF-1, schildklierhormoon, cortisol
Homeostase (reactie op interne en externe stimuli):
- Insuline, glucagon, vasopressine, aldosteron, parahormoon, cortisol,
schildklierhormoon
Energie productie en metabolisme
Hormonen en hun chemische structuur
Hydrofiele hormonen: eiwitten/aminozuren die vaak vrij in de bloedbaan kunnen
circuleren. Sommige hydrofiele hormonen zijn in de circulatie gekoppeld aan een
transporteiwit.
- Worden gemaakt in het ER en Golgi apparaat en uitgescheden door exocytose
Lipofiele hormonen: worden gemaakt van cholesterol of FFA (free fatty acid). Kunnen
niet vrij circuleren in de bloedbaan, daarom zijn ze in de circulatie gekoppeld aan
transporteiwitten.
- Alleen een kleine vrije fractie is actief.
Hormonen- verschillende typen gebaseerd op chemische groepen
Amine hormonen: ontstaan uit aminozuren
Peptide hormonen: keten van aminozuren (oxytocine)
Steroïde hormonen: ontstaat vanuit cholesterol
(testosteron / progesteron)
Endocriene overdracht: Een cel scheidt hormonen af
die in de bloedbaan terechtkomen. Deze hormonen
kunnen gebonden of vrij zijn aan eiwitten, en komen
later in een andere cel terecht.
Neuro-endocrine overdracht: zelfde maar dan met
neurotransmitters.
1
,Steroïde hormonen
Synthese van steroïde hormonen: worden geproduceerd in de bijnier of gonaden. Bijnier
bestaat uit
- Cortex (alle lagen maken
verschillende hormonen)
o Zona glomerulosa
o Zona fasciculata
o Zona reticularis
Verschillende lagen maken
verschillende enzymen waar verschillende processen
bij komen kijken.
- Medulla (binnenste laag)
Steroïde hormonen hebben alleen een functie
wanneer ze zijn gebonden aan een receptor. Ze zijn
lipofiel (dus passeren celmembraan). In de nucleus
binden ze aan receptoren. vervolgens gaat een
proces van start (transcriptie → translatie etc.)
Peptide hormonen
Keten van aminozuren en worden geproduceerd in
het ER en vervolgens uitgescheiden via het golgi
apparaat via exocytose. Zo komt het hormoon vrij
in de bloedbaan. Peptide hormonen zijn hydrofiel
en moeten via een receptor de celmembraan
passeren. Via G-eiwit is er vervolgens een cascade
van reacties. Het hormoon komt dus niet binnen de
cel.
Amine hormonen
Ontstaan uit aminozuur tyrosine. Ze hebben soortgelijke eigenschappen als peptide en
steroïde hormonen Bijv. schildklierhormonen zijn amine hormonen. Adrenaline is ook een
aminehormoon.
2
,Type receptoren
Membraan receptoren: deze receptoren worden gevonden op het membraan van een
cel.
- G-eiwit: ACTH, LH, TSH
- Groeifactor receptoren: IGF-1
- Cytokine receptoren: GH, prolactine, EPO
Intracellulaire receptoren: deze receptoren worden gevonden op de nucleaire membraan
of in het cytoplasma
- Steroïde receptoren: voor T3, cortisol, aldosteron, vitamine D,
geslachtshormonen, retinolzuur
Regulatie hormoon secretie (1)
- Concentratie hormonen in bloedbaan wordt
gereguleerd door feedback mechanismen,
vaak onder invloed van multipele stimuli
- Input is van een bepaalde stimulus. Dan gaat
er een proces aan en dan krijg je een
bepaalde output die altijd een bepaalde
feedback geeft.
Dit is bijvoorbeeld het geval bij diabetes.
Verstoring van een hormoon receptor
4 manieren
1. Genetische defecten → mutaties in het receptor gen
a. Groeihormoon resistentie
b. Adenoom
2. Desensitisatie → downregulatie van het receptor gen
a. Insuline resistentie in obesitas
3. Spill-over → een ander hormoon stimuleert de receptor
a. hCG kan binden aan de TSH-receptor in de schildklier
4. Anti-receptor antilichamen: eigen antistoffen tegen eigen receptoren
a. anti insuline stimulerende IgG’s en anti TSH stimulerende IgG’s
3
,Neuro-endocrinologie
Hypothalamus is essentieel. Zowel gevoelig voor extern milieu
als intern milieu en hormonale input. De uitkomst via de
hypothalamus is verschillend (van autonome zenuwstelsel tot
cortex)
Die hypothalamus-hypofyse as is belangrijk! (negatieve
feedback)
↓
[onthoud dat pituitary gland ‘hypofyse’ is in het Engels]
Cortisol – regulatie / circadiaans ritme
- Steroïde hormoon die wordt aangemaakt in de (cortex)
bijnier
- Belangrijk voor bloedsuiker levels, anti-inflammatie,
geheugen formatie, zout water balans, foetus
ontwikkeling.
- Cortisol wordt aangestuurd door de hypothalamus en hypofyse.
- Cortisol secretie is hoger wanneer je wakker moet worden. (stress hormoon)
nodig voor activiteit.
Adenohypofyse (voorkwab) stuurt verschillende endocriene organen aan. En de
volgende hormonen worden geproduceerd:
- Groei hormoon (GH): regelt de groei van de beenderen en spierweefsel.
Daarnaast stimuleert het IGF productie door de lever en verhoogt het de
insulineresistentie
- Thyreoïdstimulerend hormoon (TSH): zet de schildklier aan tot productie van T4,
T3 en calcitonine. Calcitonine verlaagt het calciumgehalte in het bloed, door
4
, calcium in botten op te slaan en resorptie van calcium in de nieren en darmen te
remmen
- Adrenocorticotroop hormoon (ACTH): zet de bijnier aan tot productie en secretie
van glucocorticoïden (cortisol)
- Follikel stimulerend hormoon (FSH): stimuleert de groei en rijping van follikels in
de ovaria bij de vrouw en spermatogenese in de testes bij de man. Ook stimuleert
het de hormoonproductie van de gonaden
- Luteïniserend hormoon (LH): stimuleert de afgifte van oestrogeen en progesteron
bij vrouwen. Bij mannen stimuleert het de afgifte van testosteron
- Prolactine: stimuleert melkproductie tijdens de zwangerschap
- Melanocyt-stimulerende hormonen (MSH): stimuleert de productie en afgifte van
melanine door melanocyten in de huid
- Endorfine: geeft een gevoel geluk of euforie en werkt pijn onderdrukkend.
Neurohypofyse (achterkwab) ADH wordt afgegeven en oxytocine (borstvoeding)
- ADH stimuleert het vasthouden van vocht, en zorgt voor een stijgende bloeddruk
- Oxytocine bevordert contractie van epitheel,
klierweefsel van de borst en gladde spiercellen van de
uterus.
Hypothalamus
De hypothalamus produceert en scheidt diverse hormonen
uit:
TRH: stimuleert TSH en prolactine afgifte
GnRH: stimuleert LH en FSH afgifte
Dopamine: remt prolactine, LH, FSH en TSH afgifte
CRH: stimuleert ACTH afgifte
GHRH: stimuleert GH afgifte
Somatostine: remt GH, TSH en insuline afgifte
Klinische endocrinologie
Hyperfunctie (te veel cortisol)
Teveel cortisol komt door een verminderde
functie van (meestal) één van de drie
componenten van de as.
Perifeer gelegen: ligt aan het endocriene
orgaan. In dit geval de bijnier
Centraal gelegen: ligt aan hypofyse of
hypothalamus
5
,De negatieve feedback is er, maar cellen in de hypofyse werken autonoom dus reageren
niet meer op die stimulus.
Hypofunctie (te weinig cortisol)
Kan ook perifeer of centraal liggen.
Als hypofyse kapot is, zijn er wel positieve
stimuli maar ACTH kan niet omhoog.
Hormoon deficiëntie (endocriene ziekten)
Aantasting van endocriene orgaan
- Auto-immuun destructie
- Infectie
- Bloeding
- Blootstelling aan chemicaliën of bestraling
- Compressie normale weefsel door neoplasie
- Chirurgische resectie
Probleem bij embryogenese endocrien orgaan
Overig: enzymstoornis, tekort aan nutriënt, etc.
Hormoon overproductie (endocriene ziekten)
Probleem van endocriene orgaan
- Autonome productie (adenoom)
- Hyperplasie
Productie door ander weefsel = ectopische hormoon productie
Overig: auto-immuun, exogeen, etc.
Exogeen→ mensen dienen het zelf toe (schildklierhormonen bijv.)
Hormoon resistentie (endocriene ziekten)
Normale of hoog-normale hormoon waarden maar het klinische beeld van een
deficiëntie
Oorzaken;
- Dysfunctie of afwezigheid van hormoon receptor
- Blokkade van receptor door andere stof
- Overig: auto-immuun, etc.
Casus mw E. (=overproductie corticotrofe as)
Kenmerken
- Striae
- Opgevuld sleutelbeen
- Haargroei (baard)
- Volle maan gezicht
- Dunner haar
→Syndroom van Cushing
- Overschot aan cortisol (stresshormoon)
- Gevolg van
o Corticosteroïden
o The hoge productie door bijnieren/hypofyse
6
, - Atrofie van spierweefsel (dunnere armen)
Kan leiden tot metabole problemen
- HVZ
- Diabetes
- Depressie
Op de poli gaan ze als volgt te werk: stappenplan
1. Klinische kenmerken leiden tot een bepaalde diagnose
2. Vervolgens biochemisch vast stellen (om zeker te weten)
a. Bloedprikken
i. Van cortisol in de avond door het circadiaans ritme
b. Speekselcortisol
i. Ook in de avond afnemen (kan gewoon door de patiënt)
c. 24 uur lang urine verzamelen
3. Lokalisatie van het probleem, biochemisch
a. (hypofyse of bijnier (hoog probleem hypofyse))
4. Definitieve diagnose vaststellen.
a. Beeldvorming van hypofyse → MRI scan
Behandeling → resectie van het adenoom
- Adenoom = goedaardige tumor (gezwel)
Casus Dhr H (32 jaar)
Hypogonadisme → tekort aan testosteron
- Vermoeidheid
- Opvliegers
- Verminderde erecties/seksueel functioneren
- Borstvergroting
Vervolgens weer het stappenplan
Biochemisch vaststellen (2) → testosteronbepaling in de ochtend omdat die meestal dan
het hoogst is. dus dan zie je of het lager dan normaal is (hypo!!)
Biochemische lokalisatie (3) → LH verlaagd dus probleem in de hypofyse
Nog MRI van hypofyse → als adenoom groter is dan 1 cm is het een macro-adenoom.
Verder gaan ze alle andere hormonen nog controleren
HC.1.3 hypogonadisme bij de man
Martin den Heijer
Bij hypogonadisme bij de man, dus een laag testosteron gehalte, wordt vaak gedacht
aan alleen een laag libido en erectiestoornissen. Maar het is veel meer dan dat:
7
, Fysiologie van de gonadale as bij de man
Eerst, dit is wat de hypofyse allemaal regelt:
GnRH stimuleert hypofyse om FSH en LH aan te maken.
- Bij GnRH is het effect niet afhankelijk van de concentratie maar van de amplitude
van de pulsen vanuit de hypothalamus! Veel pulsen → hoog LH/FSH
FSH speelt een rol bij de zaadproductie o.a. en LH bij de testosteron productie.
LH en FSH worden gonadotropines genoemd.
Het feedback principe gaat via een negatief effect van testosteron op de hypofyse en
hypothalamus.
Testosteron wordt niet alleen door de testis gemaakt. De bijnier produceert ook een
beetje testosteron, maar niet onder invloed van FSH/LH. Daarom hebben vrouwen ook
wat testosteron.
Testosteron in het bloed
- 60% bestaat uit het seks hormoon gebonden globuline (SHGB)
8
