Wetenschapsfilosofie Taalbeheersing
Samenvatting Literatuur
Door Heidi Daniëls
,Marina Sbisà (2007)
On argumentative rationality
Samenvatting door Heidi Daniëls
Sbisà’s opvatting over rationaliteit
- is gebaseerd op het werk van Grice (Samenwerkingsbeginsel: 4 maximes: kwantiteit,
kwaliteit, stijl, relevantie).
- Is de mens rationeel? Wat houdt dat in? > het naar voren brengen van argumenten hangt
samen met rationaliteit.
- Grice: een rationeel wezen is diegene die redenen geeft er ondersteuning van wat hij zegt of
doet. Oftewel: een wezen dat de wens heeft te argumenteren (met de capaciteit dit op een
goede, valide manier te doen).
Vraagtekens rondom rationaliteit kan op twee manieren worden gezien:
- Rondom de definitie van rationaliteit
- Rondom de vraag of mensen rationeel zijn of niet
Problemen rondom het beeld/de definitie van rationaliteit
Het algemene beeld van rationaliteit:
rationaliteit wordt beschouwd als de capaciteit om zich bewust en met die intentie te gedragen die
passen bij iemands doelen:
- Het menselijk brein wordt gezien als transparant; doelen worden geacht binnen de
cognitieve controle van het subject te vallen en er wordt aangenomen dat subjecten in staat
zijn om toegang te krijgen tot de mogelijkheden van het bereiken van hun doelen.
- De wetten van de logica (die de basis vormen voor geldige argumentatie) worden
verondersteld spontaan en volledig toegankelijk te zijn voor het individuele brein.
Sbisà:
- Deze gedachte is te idyllisch. Als de mens echt zo rationeel zou zijn, zouden ze zich dan
gedragen zoals ze in werkelijkheid doen? Het algemene beeld van rationaliteit verliest dan
ook steeds meer aan geloofwaardigheid en het is de vraag het nog als een ‘ideaal’ moet
worden beschouwd waar men naar zou moeten streven.
o Ons zelfbewustzijn is niet zo transparant: we weten niet waarom we doen wat we
doen en wat onze doelen zijn.
o We kunnen wel geloven wat onze doelen zijn, maar ook dit wordt gestuurd door ons
onbewuste. We hebben er geen cognitieve controle over.
o Is klassieke logica wel de juiste methode als standaard voor een goede redenering?
Recent onderzoek laat zien dat ons werkelijk redeneringsvermogen niet is
gebaseerd op een abstract, logisch model van rationaliteit, maar op
‘heuristiek’ (De leer van het vinden of de manier om via een methodische
weg tot kennis te geraken).
- Sociaal-culturele context: De irrationaliteit komt ook duidelijk naar voren in het sociale
aspect: van explosies van irrationaliteit (nationalisme, racisme, oorlogen) tot de westerse
levensstijl (consumeringsmaatschappij, gebrek aan kritisch denken, enz.)
, o Het algmene beeld heeft dus aan wettigheid verloren vanwege culturele vooruitgang
en sociale veranderingen. Daarom moet de opvatting over rationaliteit worden
herzien, en de opvattingen van Grice helpen daarbij.
De vraag: is de mens rationeel?
Op weg naar een definitie van rationaliteit gebaseerd op ‘argumentatie’.
Wat houdt ‘rationeel zijn’ in?
Grice heeft voorgesteld rationaliteit te zien als iemands wens dat zijn daden zijn gerechtvaardigd,
ondersteund door redenen en de capaciteit om die wens te vervullen, in elk geval op een bepaalde
manier. Het betekent dus niet het bezitten van een goedwerkend rekentoestel, maar rationaliteit is
gelinkt aan persoonlijke attitudes zoals wens en intentie.
Hier zitten volgens Sbisà wel haken en ogen aan:
- Wensen en intenties hebben een doel iets te bereiken. Wanneer dit niet lukt/gebeurt, wordt
hiermee niet gelijk ook de wens of intentie gecanceld. Als rationaliteit meer in de
wens/intentie ligt dan in ‘het bereikte’, dan kunnen we rekening houden met fouten en
imperfecties zonder ons eigen beeld van rationele wezens te ondermijnen. Maar
tegelijkertijd brengen wens en intentie meer met zich mee dan alleen werkelijk gedrag.
Sommige dingen gebeuren/worden bereikt zonder een werkelijke intentie hiertoe! Door
wens en intentie toe te voegen aan de definitie van rationaliteit, wordt dit een eerste-
persoons perspectief: ‘rationeel zijn’ wordt hierdoor een ‘taak’.
- Er moet ook capaciteit aanwezig zijn om de intentie of de wens uit te kunnen voeren. Dit is
een lastig punt, want wanneer is iemand ergens toe in staat? Wanneer zijn redenen goed?
o Een reden is goed als deze objectief goed is, of in ieder geval volgens een bepaalde
standaard of conform bepaalde regels: niet erg helpend in de claim.
o Alternatieve manier om goede redenen te identificeren: wat wordt sociaal herkend
als goede reden. Maar het blijft lastig om te vast te stellen of iemand capabel is of
niet, wat een goede reden is of een slechte reden.
- Deze op argumentatie gebaseerde kijk op rationaliteit neemt de zoektocht naar redenen en
het interpersoonlijke toelevering als centrale kenmerken van rationele wezens.
Is de mens rationeel?
Deze vraag kan op twee manieren worden beantwoord:
- Ontkennen dat de mens rationeel is
- Erkennen dat de mens rationeel is, vanwege de rationaliteit van persoonlijke processen van
de menselijke geest.
Beide antwoorden zijn onbevredigend: ze erkennen allebei niet de link tussen mensen als
zelfbewuste wezens en rationaliteit.
Grice maakt een onderscheid tussen voorwaardelijke en essentiële rationaliteit, en dus ook tussen
respectievelijk ‘de mens’ en ‘personen’.
Sbisa bekritiseert dit onderscheid, want het is op zijn minst overtuigend en misschien zelfs zinloos: in
de Griceaanse conceptie is het niet duidelijk waarom en hoe een mens kan veranderen in een
persoon. Het gebeurt gewoon ad hoc, waardoor het meer op een louter woordspeling lijkt.
Bovendien worden personen geconstrueerde entiteiten, wat aanleiding geeft tot de vraag of het
überhaupt echte entiteiten zijn.
, Ondanks de kritiek op Grice, stelt Sbisa dat zijn opvatting ook voordelen kent, met name omdat het
samenvalt met de erkenning van persoonlijkheid. Feit is dat we de waarde van de functie van de
rationaliteit in de argumentatieve zin (opgaaf van redenen voor wat men zegt of doet) zo hoog zien,
dat we ervoor kiezen om het te zien als onze essentiële, onderscheidende kenmerk als personen –
ondanks irrationaliteit van tijd tot tijd.
Argumentatieve rationaliteit stelt ons in staat om dat te doen; het erkent rationaliteit als een
waarde. Dus het gebrek van de dekking voor "fouten" (dat wil zeggen irrationaliteit) in de Griceaanse
conceptie is tegelijkertijd een voordeel: als gevolg van de argumentatieve opvatting van rationaliteit,
is het nog steeds zinvol om de mens te zien als rationeel wezen, ondanks onze occasionele
irrationaliteit.
Chaïm Perelman (1997)
Rationaliteit en redelijkheid
Samenvatting door Heidi Daniëls
‘Rationeel’ – ‘Redelijk’
- Brengen allebei tot uitdrukking dat een bepaalde vorm van handelen in overeenstemming
met de rede is.
- Toch zijn de termen niet onderling verwisselbaar:
o Vb. We kunnen wel van een ‘redelijke compromis’ spreken, maar niet van een
‘rationeel compromis’.
- Soms zijn de termen elkaars tegendeel:
o Vb. Conclusies kunnen wel als rationeel worden beschouwd, maar hoeven dan niet
redelijk te zijn.
- Dat een bepaalde handelwijze conform de ‘rede’ is, kan twee diametraal tegenovergestelde
dingen betekenen:
o Rede in de zin van: rationaliteit
Evidente waardheden en dwingende bewijsvoering
Alleen van toepassing binnen een bepaald theoretisch domein
Onafhankelijk van ervaring, tijdsgeest, omstandigheden, emoties.
Bertrand Russel: “de rationele mens is een inhumaan monster” (De
rede en andere (verstandelijke) vermogens worden van elkaar
gescheiden: ‘berooft van menselijkheid en ongevoelig voor
omgeving’)
o Rede in de zin van: ‘de redelijke mens’
Iemand wiens oordelen en handelen beïnvloed worden door het gezonde
verstand.
