RGBUSBR001 2022/2023
Grondslagen van Recht - Hoorcolleges
1
,RGBUSBR001 2022/2023
Week 1 – Wat is recht? Een eerste kennismaking
In deze cursus maak je zoals al gezegd niet alleen kennis met het recht als systeem van regels,
maar ook als fenomeen dat niet goed los kan worden gedacht van achterliggende opvattingen
van rechtvaardigheid en evenmin van de maatschappelijke context waarmee het functioneert.
Daarbij maken we je vertrouwd met een aantal juridische kernbegrippen die wel tot de
‘grammatica van het recht’ worden gerekend. Een goede beheersing van die kernbegrippen is
onmisbaar bij het volgen van de vakken die in de rest van de studie op het programma staan.
Maar daarnaast leren we je graag dat juist over die kernbegrippen heel verschillend wordt
gedacht. En het mooie van de rechtswetenschap is nu juist dat niemand kan zeggen dat hij de
waarheid in pacht heeft.
De problemen beginnen al bij wellicht de meest fundamentele vraag die over het recht gesteld
kan worden, namelijk, de vraag wat recht eigenlijk is. We zullen in deze cursus zien dat de
meningen onder juristen over het antwoord op die vraag sterk uiteenlopen. Zijn de
noodmaatregelen van de regering ter bestrijding van het coronavirus rechtmatig of niet? Moet
Geert Wilders veroordeeld worden wegens zijn uitlatingen over bepaalde bevolkingsgroepen?
In hoeverre rust op de Staat een juridische plicht om maatregelen te nemen die helpen tegen de
opwarming van de aarde? We zullen zien hoe de antwoorden op al deze en eigenlijk elke
juridische vraag sterk samenhangt met verschillende, op zichzelf legitieme antwoorden op de
vraag wat het recht eigenlijk is.
Een ander voorbeeld van een begrip waarover heel verschillend wordt gedacht is ‘de
democratische rechtsstaat’. Sterker nog: dat begrip bestaat uit twee begrippen waarover juristen
op zichzelf vaak ook weer heel anders over denken, namelijk ‘democratie’ en ‘rechtsstaat’. En
dan hebben we het nog niet eens over de wijze waarop die twee begrippen zich ten opzichte
van elkaar verhouden. Er zijn haast geen juristen te vinden die de democratische rechtsstaat
niet een uiterst belangrijk concept vinden. In brede zin bestaat er ook wel enige consensus over
de democratische rechtsstaat ongeveer inhoudt. Maar de precieze invulling van dat begrip zal
altijd wel onderwerp blijven van felle debatten. ‘Waar twee juristen discussiëren, zijn er al snel
drie meningen’, aldus een bekende zegswijze. En juist dat maakt de rechtswetenschap zo’n
boeiende discipline.
Meer of minder Marokkanen?
• 19 maart 2014 verkiezingsbijeenkomst Den-haag: uitspraak Wilders -> pvv had gewonnen
Den-Haag.
• Vrijheid van meningsuiting & discriminatie: grondrechten
Grondrechten
• Artikel 7: iedereen vrijheid, ook Wilders, van meningsuiting. Hoe anders een democratie
hebben? Belangrijk in een rechtsstaat voor vrij debat.
• Maar ook artikel 1: ook een ideaal, maar botst met artikel 7.
2
,RGBUSBR001 2022/2023
• Idealen terug te vinden in mensenrechtenverdrag: Europees Verdrag tot Bescherming van de
Rechten van de Mens (ERVM), dus in het internationaal recht
• Recht eindeloze discussie tussen mensen over begrippen
Wetboek van Strafrecht
• Wilderszaak gaat over twee artikelen: niet zomaar opzettelijk beledigend uitlaten en niet
aanzetten tot haat.
• 137d: Haatzaaiende artikel
• Discussie rechter: woord ras artikel 137c -> heeft Wilders het over ras? Nationaliteit is niet
hetzelfde als ras.
Een slepende affaire… (2016 Rechtbank – 2021 Hoge Raad)
• Nationaliteit mag ook geschaard worden onder ras bepaalt hoge raad in 2021.
Perspectieven
• Regelperspectief: recht gaat over regels -> ras is dus niet hetzelfde als nationaliteit, dus
Wilders vrijspreken
• Idealenperspectief: idealen van recht en gerechtigheid, regels oppervlakkige uitdrukking. Het
gaat om de geest van de wet. ‘Ideaal van minderheden en meerheden’ -> meeste instanties
zeggen dit in Wilderszaak
• Belangenperspectief: recht is er voor de maatschappij, niet andersom, recht moet nut
hebben. Recht als sociale praktijk om maatschappij beter te maken. Wilders in zeven jaar
rechtszaak populairder geworden, draagt rechtszaak bij aan imago Wilders?
3
,RGBUSBR001 2022/2023
Week 2 Wat is recht? De casus van de grotverkenners
We hebben de cursus vorige week geïntroduceerd aan de hand van een actueel juridisch
probleem over ‘switchende zaaddonoren’. De rechtszaken die we in dat verband hebben
besproken, zijn goede voorbeelden van wat in juridische literatuur wel hard cases worden
genoemd: juridische kwesties waarin het niet onmiddellijk duidelijk is wat het recht van ons
verlangt. Juist in dergelijke kwesties wordt duidelijk dat regels in het recht weliswaar een
belangrijke rol spelen, maar toch niet helemaal zaligmakend zijn. Of, anders gezegd: voordat
de rechter het recht kan toepassen, moet hij eerst bepalen wat recht eigenlijk is. In deze week
gaan we op die problematiek nader in en staat een andere hard case centraal. Een fictieve zaak
dit keer, afkomstig van de Amerikaanse filosoof en jurist Lon Fuller (1902-1978).
In het gerenommeerde juridische tijdschrift Harvard Law Review verschijnt in 1949 een
merkwaardig artikel. Normaal gesproken bieden dit soort tijdschriften alleen ruimte aan
ingewikkelde juridische verhandelingen, bedolven onder geleerde verwijzingen naar
rechtspraak en literatuur. Maar dit keer gaat het om een soort sciencefictionverhaal over een
rechtszaak in het jaar 4300, gevoerd voor het hooggerechtshof van een verzonnen staat die
Newgarth heet. Dat hof zal een moeilijke beslissing moeten nemen over de overlevenden van
een grotinstorting. Om te kunnen overleven hebben zij een van hun lotgenoten gedood en
opgegeten. Nu staan zij terecht op beschuldiging van moord. Zij riskeren de doodstraf, tenzij
hun laatste verzoek om herziening van dit reeds door een lagere rechter uitgesproken vonnis
gehoor vindt bij het hooggerechtshof. De rechters zien zich gedwongen hun diepste
overtuigingen omtrent recht, moraal, politiek en samenleving te verduidelijken teneinde hun
beslissing te verantwoorden.
In deze week zullen we de casus van de grotverkenners uitvoerig behandelen. Hierbij zullen
we zien dat het recht vanuit meerdere perspectieven benaderd kan worden. Elk van de rechters
in deze denkbeeldige casus neemt een ander perspectief in en vertegenwoordigt een bepaalde
theorie over het recht. De voornaamste theorieën die aan bod komen zijn het rechtspositivisme,
het natuurrecht en het rechtsrealisme. In de weken 3, 4 en 5 diepen we deze theorieën
vervolgens verder uit.
Deel I
Terugblik: drie perspectieven op recht
Zie verdiepingscollege
Voorbeeldarrest: Van Hese/De Schelde (2000): van Hese een van de werknemers van De
Schelde. Hese krijgt in 1996 ernstige vorm van kanker door asbest (schilders blootgesteld aan
asbest tijdens werkzaamheden), nabestaanden dagvaarden De Schelde in 1997.
o Artikel 7: 658 lid 1 en lid 2 BW: De werkgever is jegens de werknemer aansprakelijk
voor de schade die de werknemer in de uitoefening van zijn werkzaamheden lijdt. ->
Van Hese heeft gewerkt met asbest, geen veilig werksituatie dus werkgever
aansprakelijk zegt familie.
o Artikel 3: 310 lid 2 BW: is de schade een gevolg van verontreiniging […] dan verjaart
de rechtsvordering tot vergoeding van schade […] in ieder geval door verloop van
dertig jaren na de gebeurtenis waardoor de schade is veroorzaakt. -> vordering is te
laat ingediend zegt werkgever, 3 jaar te laat. Kantonrechter wees vordering af door
de verjaringstermijn, Hoger beroep ook.
4
,RGBUSBR001 2022/2023
o Hoge Raad: een beroep op de verjaringstermijn kan naar maatstaven van redelijkheid
en billijkheid onaanvaardbaar zijn (art. 6:2 lid 2 BW)
Redelijkheid en billijkheid geven geen duidelijke richtlijnen.
Hoge Raad bepaalt verschillende gezichtspunten
Zie achtergronden
Drie perspectieven op recht
Regels
Idealen: Hoge Raad zegt dat recht meer is dan regel er komt ook rechtvaardigheid bij kijken.
Kanker na 30 jaar en 2 dagen?
Belangen: advocaat generaal (beslist over hele zaak mee, in arrest vaak na de conclusie),
financiële belangen zijn groot. Kan je jezelf hier als werkgever voor verzekeren? Wat is beste
voor maatschappij, voor economie? Verzekeringssysteem behapbaar houden.
Drie kernwaarden van het recht
Regels – rechtszekerheid:
o Rechtspositivisme: zonder zekerheid geen samenleving, hoe functioneren zonder
regels en rechtszekerheid. Regels moeten duidelijk zijn vooraf. Voorkeur voor
geschreven rechtsregels, je weet waar je aan toe bent.
Idealen – rechtvaardigheid: alleen regels, maar kan ook tirannie in de hand werken.
o Natuurrecht: in eerste plaats streven naar rechtvaardigheden, universele idealen en
kernwaardes. Recht heeft hoge toets waar het aan moet voldoen, dus lange zaken
want was is rechtvaardigheid?
Belangen – doelmatigheid: wat is maatschappelijk belang, waar is maatschappij meeste mee
gediend? Meest praktisch/pragmatisch
o Rechtsrealisme: verbinding recht en maatschappij. Kijken naar functioneren recht in
maatschappij. Recht instrument om maatschappij te sturen. Recht probeert
bepaalde doelen te behartigen. Meest flexibel in rechtsregels. Gevaar is
rationaliseren, dus kijken naar juridische argumenten bij meest wenselijke uitkomst.
Grotverkennerszaak
Zie boek
Wat is recht in dit systeem? Rechters moeten kernwaardes kiezen.
Deel II
Rechter Foster – natuurrecht (rechtvaardigheid)
Concludeert tot vrijspraak, niet schuldig voor moord
1: Ze zitten in een grot, dat houdt het recht tegen omdat zij zich niet verkeren in de
samenleving – samenleving voorwaarde voor recht.
Recht van Newgarth niet van toepassing, natuurrecht wel. Eigen recht kan niet toegepast
worden, de mannen bevonden zich ook niet in het rechtssysteem. In de natuurtoestand
omdat zij nauwelijks contact konden houden met de maatschappij. Toestand gaat om
overleven en universele normen gelden. Mannen sloten contract en dat is het geldende recht
(‘sociaal contract’ in nood/natuurtoestand). Hele recht opzij zetten voor rechtvaardigheid.
2: Stel, recht is wel van toepassing. Dan nog geen veroordeling omdat doel van afschrikking
(strafrecht) geen zin heeft – noodweer.
Interpretatie naar de ‘ratio’ van de wet. Recht is meer dan alleen regel, strafrecht wil
afschrikken voor preventie. Welk doel heeft strafrecht dan? Situatie is zo uniek geen enkele
5
, RGBUSBR001 2022/2023
manier om zich uit de situatie te redden. Als je eigen leven op het spel staat laat je je niet
afschrikken door regels. Geest van de wet is absoluut niet overtreden.
Kritiek Foster: afschrikking is niet enige doel van wet. Ook bescherming
samenleving!
o Rechtspositivisme en natuurrecht
Truepenny (legt casus uit) & Keene – rechtspositivisme (rechtszekerheid)
Truepenny legt duidelijk uit hoe moeilijk de zaak is. Maar helaas schrijft het recht ons maar
een duidelijke oplossing voor. Doodstraf staat op doden. Dus rechters moeten recht
toepassen en veroordelen. Rechtvaardig of niet, is niet aan rechter om te oordelen. Trias
politica: hoogste gezagdrager kan gratie verlenen. Dan is recht toegepast en is mooie
uitkomst bewerkstelligd.
Keene begint met scheiding recht en moraal. Dat boeit niet volgens hem, je moet weten
waar je aan toe bent. Niet aan rechter om wetten te beoordelen. Als rechter mag je niks
anders doen dan de wet toepassen. Daarbij ook scheiding tussen recht en beleid (trias
politica) niet aan recht om beleid te gaan vormen. Verantwoordelijkheid van hele volk om
wet uit te vaardigen. Uitzonderingen hadden al moeten worden opgenomen in de wet.
Omwille van rechtszekerheid deze scheiding, anders weet je nooit waar je aan toe bent. Op
lange termijn meer goed dan kwaad. Medestander truepenny maar ook weerwoord.
Rechter Handy – rechtsrealisme (doelmatigheid)
Persoon van de rechter: ik als rechter moet mijn persoon uitschakelen, dat kan niet. Je kan
nooit je eigen persoon uitschakelen. Je bent een mens, als rechter neem je altijd iets mee
van je eigen persoonlijkheid in je beslissing. Als rechter ben je geen automatisme. Wij, maar
ook samenleving willen deze mannen vrijspreken. Luister naar het volk. Recht verbonden aan
maatschappij. Handy is sceptisch over rol van de regels (regelscepticisme). Belangrijk om
recht als instrument te gebruiken, doel is vrijspraak. Niet meeste stemmen gelden, maar
complexer. Recht beïnvloedt maatschappij en andersom. (week 5 literatuur)
o Rechtsrealisme is niet recht van de meerderheid, niet het volk beslist. Toch relevant
dat 90% Newgarth tegen is, recht is instrument om maatschappij orde en regels te
geven.
Rechter Tatting – balans kernwaardes
Wanneer recht van toepassing, wanneer natuurtoestand?
Geen andere mogelijkheid voor daden.
Reddingswerkers gestorven voor redding, waarom mannen ombrengen?
Tatting opzoek naar middelpunt, maar faalt. Middelpunt bestaat niet, kernwaardes zijn
antinomieën. Niet met elkaar en niet zonder elkaar.
o Natuurrecht: gelijke gevallen gelijk behandelen. Maar wat is gelijk? (Bedden verdelen
coronatijd, verdelen op overlevingskans?)
o Rechtsrealisme: belangen politiek en economie op basis daarvan zorgen voor
rechtvaardigheid. Maar wat als politieke gezichtspunten conflicteren?
o Rechtspositivisme: gezagvolle beslissing. Wanneer gezagsvol? Wanneer een
beslissing rechtvaardig is -> natuurrecht. Rechtvaardigheid eist flexibiliteit omdat
wetgeving niet altijd kan voorzien in wat er gaat komen (kanker door asbest).
Geen middelpunt, er moet een keuze gemaakt worden.
6
