Boekaantekeningen: Machiavelli – De heerser
I Hoeveel soorten alleenheerschappij er zijn en op welke manier ze verworven worden
P. 59
‘’Alle staten, alle heerschappijen, die macht over mensen uitoefenen en hebben uitgeoefend, zijn en
waren of volksregeringen of alleenheerschappijen. De alleenheerschappijen zijn ofwel erfelijk,
waarbij het geslacht van de heerser lange tijd aan de macht is geweest, ofwel nieuw. De nieuwe zijn
of helemaal nieuw of ze worden als delen toegevoegd aan de erfelijke staat. Deze verworven
machtsgebieden zijn gewoon ofwel onder een heerser te leven ofwel vrij te zijn. En ze worden
veroverd met eigen wapens of met andermans wapens. Ofwel door geluk ofwel door kracht.’’
II Over erfelijke alleenheerschappijen
P. 60 t/m 61
Hoe worden de alleenheerschappijen bestuurd en hoe worden ze in stand gehouden? Machiavelli
stelt dat de machtsgebieden die gewend zijn aan het geslacht van hun heerser, heel wat
gemakkelijker in stand te houden zijn dan de nieuwe. De heerser hoeft daar namelijk alleen maar te
zorgen dat hij zich houdt aan de door zijn voorouders in acht genomen orde, zo kan hij steeds in zijn
positie handhaven. Het logisch dat hij, tenzij bijzonder grote ondeugden hem gehaat maken, op
natuurlijke wijze door zijn onderdanen bemind wordt. Daarbij komt nog dat door de ouderdom en de
continuïteit van de heerschappij de herinnering aan vernieuwingen en de redenen daarvoor in
vergetelheid raken.
III Over gemengde heerschappijvormen
P.62 t/m 73
De moeilijkheden liggen bij een maatschappij die niet geheel nieuw is, maar toegevoegd aan een
andere, in welk geval ze in haar totaliteit om zo te zeggen een gemengde heerschappij genoemd kan
worden. Oorzaken: Men verwisselt graag van heerser omdat zij geloven dat zij het dan beter krijgen
en bij de nieuwe in bezit name moet de heerser krachtig optreden (o.a. d.m.v. soldaten).
Hij zal zich hierdoor gehaat maken bij de onderdanen waartegen hij hard is opgetreden en ook bij de
mensen die hem hebben geholpen om zijn positie te bemachtigen. Bij deze laatsten omdat je hun
niet tevreden kan stellen zoals zij zich dit hadden voorgesteld.
Ook al beschikt iemand over sterke legers, toch heeft hij altijd de welwillendheid van de inwoners van
een gebied nodig om erbinnen te kunnen komen. Wel is het waar dat een land dat eerst in opstand
gekomen is en daarna voor de tweede keer veroverd wordt, minder gemakkelijk verloren gaat. Want
omdat de heerser in zo’n geval de opstand als motief kan gebruiken, is hij minder scrupuleus in het
veilig stellen van zijn eigen positie: hij straft de schuldigen, maakt openlijk bekend wie er verdacht zijn
en neemt voorzorgsmaatregelen op de punten waar hij het minst sterk is.
Om deze nieuwe gebieden te behouden moet de heerser eerst het geslacht van de vorige
machthebber uitroeien en dat hij in de wetten noch belastingen veranderingen aanbrengt.
Het is namelijk zo dat men zich koest houdt wanneer hun vroegere levensomstandigheden
, gehandhaafd blijven en er geen nieuwe bijkomen.
Wanneer men een gebied verovert met een andere taal, gebruiken en gewoonten moet men over
veel geluk en energie beschikken om deze te handhaven. Het meest doeltreffend is hierbij dat de
heerser er zelf gaat wonen, zo maakt hij het bezit van zijn gebied zekerder en duurzamer. Want als je
zelf ergens woont zie je eventuele wantoestanden geboren worden en kun je meteen iets doen. Een
ander voordeel is dat de aangewezen bestuursambtenaren het gebied niet uitzuigen. Daarnaast zijn
de onderdanen tevreden omdat zij zich kunnen beroepen op de heersende vorst die dichtbij zit.
Wanneer zij kwaadwillend zijn hebben zij meer rede om hem te vrezen, door de nabijheid.
Een tweede oplossing volgens Machiavelli is het stichten van kolonies op een of twee plaatsen, die als
het ware de punten zijn die dat gebied vastkluisteren. Want het is noodzakelijk of dit te doen of er
troepen soldaten te legeren. Kolonies kosten niet veel geld en de heerser kan ze stichten en in stand
houden zonder dat hij er iets voor uitgeeft of hooguit een klein bedrag. Degenen die hij hier mee
benadeelt, vormen slechts een zeer kleine minderheid van de bevolking, en omdat ze in alle
richtingen verstrooid en tot armoede vervallen zijn, kunnen ze hem op geen enkele manier schade
berokkenen. Alle anderen voelen zich enerzijds niet benadeeld en daarom zullen ze zich waarschijnlijk
rustig houden, en anderzijds zijn ze bang om verkeerde dingen te doen uit vrees da hun hetzelfde zou
overkomen als degenen die van alles beroofd zijn. Kolonies brengen dus geen kosten met zich mee,
zijn trouwer en veroorzaken minder last.
Volgens Machiavelli moet je mensen strelen of uitroeien. Want iemand die licht wordt aangepakt,
wreekt zich, terwijl iemand die zwaar geweld wordt aangedaan zich niet meer kan wreken. Daarom
moet men de mensen zo hard straffen dat men hun wraak niet meer hoeft te vrezen.
Hij die regeert over een gebied moet zicht bovendien opwerpen als leider en beschermer van de
kleine heersers en de machtige figuren van zijn gebied verzwakken. Ook dient hij waakzaam te zijn
tegen eventuele indringers uit het buitenland die even machtig zijn als hijzelf. De normale gang van
zaken is dat zodra een buitenlandse machthebber een land binnendringt, allen die minder machtig
zijn zich bij hem aansluiten, gedreven door afgunst ten opzichte van degene die macht over hen
uitoefent. Deze mensen moet hij dus geen macht ontnemen, hij moet alleen waakzaam zijn dat zij
niet te veel macht en gezag verwerven. Iemand die dit punt niet goed ter harte neemt, zal het gebied
waarvan hij zich meester heeft gemaakt, snel verliezen.
‘’Wanneer men iets wat slechts een verstandig man gegeven is – de ongezonde ontwikkelingen die
daar in de kiem aanwezig zijn (in de staat), reeds vanuit de verte onderkent, kan men de zaak
verhelpen. Maar wanneer men deze ontwikkelingen niet ziet aankomen en men ze zo lang laat
voortwoekeren dat iedereen ze kan constateren, dan is er niets meer aan te doen.’’ P. 68
Dus vooruitkijken is belangrijk om de macht te behouden, immers wanneer iets ver weg is of in het
beginstadium kan men deze makkelijker bestrijden dan wanneer deze dichtbij is.
‘’Het verlangen om bezit te verwerven, is zonder twijfel heel natuurlijk en normaal. En telkens
wanneer de mensen aan dat verlangen gestalte kunnen geven, zullen ze geprezen, of althans niet
bekritiseerd worden. Maar wanneer ze dat niet kunnen en het toch op alle mogelijke manieren
willen, doen ze verkeerd en verdient hun handelwijze afkeuring.’’ P. 71
Een algemene regel volgens Machiavelli is: dat namelijk degene die maakt dat iemand anders machtig
wordt, zelf daarvan de dupe wordt. Want dat de één een dergelijke machtspositie verwerft, is het
gevolg van intelligent of krachtdadig optreden van de ander. En beide eigenschappen zijn verdacht in
de ogen van iemand die machtig is geworden.’’
