Boekaantekeningen Weber – Gezag en bureaucratie
Hoofdstuk 6: Bureaucratie en ambtenaar P. 155 t/m 165
1. Specifieke wijze van functioneren van de moderne bureaucratie
P. 155 t/m 157
In de eerste plaats is er het beginsel van de vaste, door regels: wetten of bestuursreglementen,
algemeen geregelde bestuurlijke competenties. Er zijn drie elementen op blz. 155 die constitueren in
de sfeer van het publiekrechtelijke gezag en de bureaucratische ‘dienst’ en in de sfeer van het
privaatrechtelijk gezag een bureaucratisch ‘bedrijf’.
In de tweede plaats is er het beginsel van de ambtshiërarchie en van de instantie-keten, d.w.z. een
vast geordend systeem van boven- en onderschikking van ‘ambten’ (Behörden), waarbij het
ondergeschikte ambt onder toezicht staat van de bovengeschikte – een systeem dat tegelijkertijd de
gezagssubjecten de vast geregelde mogelijkheid biedt om tegen een lagere overheidsdienst in beroep
te gaan bij een hogere. Is dit type volledig ontwikkeld, dan is deze ambtshiërarchie monocratisch
geordend.
In de derde plaats berust de moderne wijze van ambtsuitoefening op schriftelijke stukken (akten) die
in oorspronkelijke vorm of in concept bewaard worden, en op een staf van subalterne ambtenaren en
schrijvers van allerlei soort. De moderne bestuursorganisatie scheidt fundamenteel het bureau (het
geheel van de bij en overheidsdienst werkzame ambtenaren met bijbehorend apparaat) van de
particuliere woning. Ze scheidt immers algemeen de ambtelijke activiteiten als afzonderlijk terrein
van de particuliere leefsfeer en de ambtelijke gelden en middelen van het privébezit van de
ambtenaren. Kantoor en huishouden, zakelijke en privécorrespondentie, bedrijfsvermogen en
privévermogen zijn, naarmate het moderne type van zakelijk handelen consequenter doorgevoerd is,
principieel gescheiden.
In de vierde plaats vereist de ambtelijke activiteit, zeker elke gespecialiseerde ambtelijke activiteit –
en dit is het specifiek moderne – normaliter een diepgaande vakopleiding.
In de vijfde plaats eist bij een volledig ontwikkeld ambt de ambtelijke activiteit de hele arbeidskracht
van de ambtenaar op, ook al is de tijd, dat hij verplicht op het bureau moet werken, vast begrensd.
In de zesde plaats geschiedt de wijze waarop de ambtenaar zijn ambt vervult volgens algemene, min
of meer vaste en min of meer uitputtende, aan te leren regels.
2. Positie van de ambtenaar
P. 158 t/m 165
Het ambt is volgens Weber ‘beroep’. Dit komt in de eerste plaats tot uiting in de eis van een vast
voorgeschreven vorming welke meestal de hele werkkracht gedurende langere tijd opeist en in
algemeen voorgeschreven vak examens als voorwaarde voor benoeming. De intrede in een ambt
geldt ook in de particuliere sector als het op zich nemen van een specifieke plicht tot ambtstrouw
tegen de garantie van een zeker bestaan. De politieke ambtenaar bijvoorbeeld geldt zeker in de
ontwikkelde moderne staat niet als een persoonlijke bediende van een heerser. Ambtenaren zijn in
dienst van een zakelijk doel geworden.
De persoonlijke positie van de ambtenaar krijgt op de volgende wijze gestalte:
1:
De sociale positie van een ambtenaar is door rangvoorschriften en, bij politieke ambtenaren, door
bijzondere strafrechtelijke bepalingen m.b.t. ‘belediging van ambtenaren’, ‘minachting’ van
overheids- of kerkelijke autoriteiten etc., beschermd. De feitelijke sociale positie van de ambtenaar is
normaal het hoogst in die oude cultuurlanden, waar een sterke behoefte bestaan aan een deskundig
, bestuur, maar waar tegelijkertijd een sterke, stabiele sociale differentiatie aanwezig is en de
ambtenaar, ten gevolge van de sociale machtsverdeling of door de kostbaarheid van de voorschreven
opleiding en door de voor hem bindende standsconventies, overwegend voortkomt uit de sociaal en
economisch geprivilegieerde lagen. Het sociale prestige van de ambtenaar als zodanig is gewoonlijk
gering, waar – zoals vaak in nieuwe gekoloniseerde gebieden – door de grote mogelijkheden voor
inkomensverwerving en door de grote labiliteit van de sociale stratificatie zowel de behoefte aan
deskundig bestuur als het gezag van de stand conventies bijzonder zwak zijn.
2:
Het zuivere type van de bureaucratische ambtenaar wordt door een bovengeschikte instantie
benoemd. Een ambtenaar die namelijk door de overheersten gekozen is, is geen zuiver
bureaucratische figuur meer. Waar de partijmechanismen en de staatsrechtelijke regelingen goed
georganiseerd zijn kunnen ze een formeel vrije verkiezing veranderen in een zuiver bij acclamatie
laten verkiezen van een door de partijleiders aangewezen kandidaat, veelal ook in een volgens
bepaalde regels verlopende strijd om de stemmen één van de twee aangewezen kandidaten. Een
ambtenaar die zijn benoeming dankt aan verkiezing door overheersten staat in de keten van ambten
fundamenteel zelfstandig tegenover de ambtenaar die boven hem is gesteld. De niet gekozen, maar
door een heer benoemde ambtenaar functioneert, normaliter, zuiver technisch gezien, nauwkeuriger,
omdat het, bij overigens dezelfde omstandigheden, waarschijnlijker is dat zuiver vaktechnische
gezichtspunten en hoedanigheden zijn selectie en carrière bepalen. De keuze door het volk van niet
alleen de bestuurlijke leider, maar ook van de aan hem ondergeschikte ambtenaren betekent in het
algemeen, zeker bij grote en moeilijk overzienbare bestuurslichamen, naast een verzwakking van de
hiërarchieke afhankelijkheid ook een toenemend gevaar voor de deskundigheid van de ambtenaren
en voor het nauwkeurig functioneren van het bureaucratisch mechanisme. Blz. 162: caesaristisch?
3:
Er bestaat, tenminste in de openbare en daar sterk op lijkende bureaucratische organisaties, maar in
toenemende mate ook in andere instellingen, de tendentie, dat posities voor het leven worden
bekleed; hetgeen als feitelijke regel ook daar wordt verondersteld waar ontslag of periodieke
herbenoemingen voorkomen. De doorsnee-ambtenaar zelf streeft zoals verwacht mag worden naar
een ‘ambtenarenrecht’ dat naast materiële zekerheid voor de oude dag ook betere waarborgen biedt
tegen willekeurig ontslag uit het ambt. Een zeer sterke ontwikkeling van het ‘recht op het ambt’
bemoeilijkt uiteraard de bezetting van ambten op grond van doelmatigheidsoverwegingen en ook de
carrièrekansen van eerzuchtige kandidaten. Deze omstandigheid, en daarnaast echter en in de eerste
plaats de neiging om liever afhankelijk te zijn van gelijken dan van sociaal ondergeschikte
overheersten, leidt ertoe dat de ambtenaren in het algemeen het afhankelijk zijn ‘van boven’ niet als
een last ervaren.
4:
De ambtenaar ontvangt normaal regelmatig een geldelijke beloning in de vorm van een vast salaris en
een ouderdomsverzekering door middel van een pensioen.
5:
De ambtenaar is, overeenkomstig de hiërarchieke opbouw van het bestuursapparaat, gericht op een
‘loopbaan’, van de laagste, minst belangrijke en laagstbetaalde posities naar de hogere. De doorsnee-
ambtenaar streeft natuurlijk naar een zo mechanisch mogelijke vastlegging van de voorwaarden van
zijn bevordering’ indien mogelijk voor de promotie van de ene positie naar de andere, in ieder geval
echter voor de periodieke opklimming in de salarisschalen.
Hoofdstuk 7: Voorwaarden van bureaucratisering P. 166 t/m 195
