Hoofdstuk 1 Sociaalwetenschappelijk onderzoek en wetenschappelijke integriteit
1.1 Inleiding en leerdoelen
In dit hoofdstuk worden enkele begrippen geïntroduceerd zoals; sociaalwetenschappelijk onderzoek en
methodologie. Wetenschap is gericht op theoretische kennis die is gebaseerd onderzoek. Recentelijk is er meer
aandacht ontstaan voor de communicatie over de werkwijzen en uitkomsten in verband met enkele
wetenschappelijke schandalen waarmee de wetenschappelijk integriteit werd geschonden. In dit hoofdstuk wordt
uitgelegd op welke wijze de kwaliteit van sociaalwetenschappelijk onderzoek dient te worden gewaarborgd. Dit
volgens criteria die ontleend zijn aan de Nederlandse Gedragscode Wetenschapsbeoefening.
Leerdoelen
- Uitleggen waarom methodologie zo belangrijk is voor wetenschappelijk onderzoek
- Het benoemen van de grondvormen van sociaalwetenschappelijk onderzoek
- Bekend met het feit dat wetenschappelijke kennis wordt gedeeld in een communicatieproces
tussen verschillende betrokkene
- Onderscheid maken tussen alledaagse en wetenschappelijke kennis
- Kennis van valorisatie
- Kennis van verschillende aspecten van wetenschappelijke integriteit
- Benoemen van aspecten van de ethiek van mensgebonden onderzoek
1.2 Wetenschappelijk onderzoek
Wetenschap wordt wel omschreven als een systematisch geheel van kennis, welke theoretisch van aard is. Het
gaat om een samenhangend geheel van uitspraken waarmee wordt geprobeerd om allerlei sociale
verschijnselen te beschrijven, te verklaren of te voorspellen. Om tot een dergelijk geheel te komen, gaan
wetenschapsbeoefenaren systematisch -ook wel planmatig genoemd- te werk. Wetenschappers zijn niet zozeer
geïnteresseerd in allerlei losse waarnemingen van mensen in de sociale werkelijkheid, maar proberen juist
inzichten te krijgen over systematische waarnemingen. Die waarnemingen hebben met elkaar gemeen dat ze
zintuiglijk en dus empirisch waarneembaar zijn.
Fundamenteel wetenschappelijk onderzoek heeft als doel om een bijdrage te leveren aan de (groei van)
wetenschappelijke kennis. Daarbij worden onderzoekers vooral gedreven door nieuwsgierigheid. Zij willen graag
weten hoe de sociale wereld in elkaar zit. Dat is […] de gemeenschappelijke drijfveer […] de wens om onszelf en
de wereld waarin wij leven beter te begrijpen en om deze kennis te delen. Praktijkgericht onderzoek heeft als
doel om kennis te genereren die direct bijdraagt aan oplossingen van praktijkproblemen die bestaan bij
aanwijsbare personen, groepen of organisaties buiten de wetenschap. Ook daarvoor moeten onderzoekers eerst
weten hoe de sociale werkelijkheid in elkaar zit alvorens oplossingen voor deze praktijkproblemen voor te
kunnen stellen.
Bij methodologie gaat het om de wetenschap van de sociaalwetenschappelijke methoden. Het is mogelijk om
wetenschappelijke uitspraken over onderzoeksmethoden te doen. Dergelijke uitspraken vormen het voorwerp
van systematisch onderzoek. Methodologische keuzes zijn gegrond op visies die zijn ontwikkeld in (delen van) de
wetenschapsfilosofie.
Er zijn grofweg twee benaderingen in de sociale wetenschappen te onderscheiden, de empirisch-analytische
benadering en de empirisch-interpretatieve benadering. Deze komen verder in ‘hoofdstuk 3’ aan bod. Veel
wetenschappers rekenen zich tot de ene of de andere benadering. Uit beide benaderingen vloeien
uitgangspunten voort de leiden tot uiteenlopende keuzes voor probleemstellingen. En daarnaast ook tot
verschillende onderzoeksontwerpen die worden gebruikt om de relaties te leggen tussen wetenschappelijke
probleemstellingen enerzijds en systematische, empirische waarnemingen van die verschillen in de sociale
werkelijkheid anderzijds.
Wanneer er onderzoek wordt gedaan naar een aspect van de werkelijkheid waarnaar nog vrijwel geen
onderzoek gedaan is, dan wordt een onderzoeker gedwongen om met het onderzoek de sociale werkelijkheid te
verkennen of te exploreren. Dit wordt explorerend onderzoek genoemd. Wanneer een onderzoeker kiest voor
een vraagstelling waarover al theoretische inzichten zijn verworven, kunnen deze theoretische inzichten
gebruikt worden om specifieke hypothesen af te leiden en specifieke uitspraken over te doen over hetgeen men
verwacht aan te treffen in de sociale werkelijkheid. Dit wordt toetsend onderzoek genoemd.
, 1.3 Communicatie over wetenschappelijk onderzoek
Wetenschappers werken voornamelijk in teams waarin ze theoretische en methodologische kennis delen, onder
het motto: “Twee weten meer dan één en als groep weten we nóg meer.”. Wetenschappers behandelen elkaar
vaak als critical friends, door met andere wetenschappers te spreken, proberen zij het onderzoekswerk bloot te
stellen aan constructieve commentaren om het onderzoek zodoende beter te maken.
Peer review is een proces waarbij wetenschappelijke onderzoekers zich, als het ware, blootstellen aan collega-
onderzoekers maar ook aan andere leden van de samenleving (beleidsvoerders, hulpverleners of het grote
publiek). Er zou gezegd kunnen worden dat onderzoekers langs deze weg een verzoek sturen naar de
(wetenschappelijke) gemeenschap om de gevonden resultaten te controleren, opdat de kwaliteit en
bruikbaarheid van de verzamelde kennis wordt vastgesteld. Wetenschappers tonen aan dat hun
wetenschappelijke inzichten ook van belang zijn voor de maatschappij, zowel voor private als publieke partijen.
Dit noemt met valorisatie.
Communicatie kan het beste omschreven worden als; “Wie zegt Wat tegen Wie, Hoe, met welk Effect, met welke
Terugkoppeling en in welke Context?”. Als in de communicatie de ontvanger centraal staat, dan is het van belang
wat de ontvanger doet met de boodschap die hij krijgt. McQuail (1987) onderscheidde vanuit dat perspectief
vier functies van een boodschap:
- Boodschap als bron van informatie
- Boodschap als vermaak
- Boodschap als middel om persoonlijke identiteit te versterken
- Boodschap als voertuig voor sociale integratie en interactie
De functies van informatie en vermaak zijn de bekendste vormen van het ‘dankbaar gebruiken van de
boodschap’. De persoonlijke en maatschappelijke functies zijn minder bekend, maar zeker voor de sociale
wetenschappen niet minder belangrijk.
Selectieprocessen zijn veelvoorkomende processen in de communicatie. Mensen selecteren uit het
informatieaanbod dié boodschappen die zij kunnen gebruiken en destilleren daaruit eerder datgene wat hun
eigen opvattingen en gedrag ondersteunt dat wat hen in het ongelijk stelt.
Behalve de zender of de ontvanger kan ook de boodschap centraal staan. Deze situatie is kenmerkend voor de
communicatie tussen wetenschappers onderling. De boodschappen die tussen wetenschappers heen en weer
gaan, hebben veelal de vorm van een wetenschappelijk artikel. Men neemt op die manier kennis van het werk
van de ander en reageert door zelf weer een artikel te schrijven. Met elkaar vormen al deze artikelen een deel
van het kennisdomein. Bibliotheken en vooral bibliografische databases zijn de vindplaatsen van deze domeinen
door dat hier de artikelen worden bewaard, ontsloten en opnieuw ter beschikking worden gesteld.
1.4 Onderzoek in de media
Onderzoek op het gebied van de sociale wetenschappen is geregeld in de media -als boeken, radio, televisie,
dvd, film (online) kranten, tijdschriften wetenschapsblogs en internetfora terug te vinden. Zo komen
wetenschappelijke bevindingen in het nieuws wanneer ze bekend worden gemaakt, of op het moment wanneer
er een probleem speelt waar ze betrekking op hebben. Journalisten die werkzaam zijn bij de media roepen wel
eens de hulp in van sociaalwetenschappelijke onderzoekers om het gedrag en opinies van mensen in een
bepaald gebied in kaart te brengen of verrichten zelf sociaalwetenschappelijk onderzoek.
1.5 Etnische principes en wetenschappelijke integriteit
In het Belmont-rapport staan drie fundamentele ethische principes die gehanteerd dienen te worden wanneer
men onderzoek met mensen doet:
- Respect voor personen: dit draait om de autonomie van mensen en het recht op zelfbeschikking. Dit
houdt onder ander in dat mensen in staat worden gesteld tot geïnformeerd toestemmen met deelname
(‘informed consent’).
-Goed doen: dit omvat dat de risico’s van het onderzoek voor de deelnemers tot een minimum beperkt
worden, wat kan betekenen dat er misschien helemaal moet worden afgezien van onderzoek.
- Gerechtigheid: dit principe gaat over het vergewissen van eerlijke, redelijke en niet-exploiterende
procedures voor (potentiele) studieparticipanten. Hieronder valt ook een eerlijke verdeling van de
lasten (het meedoen aan onderzoek) en de lusten (het profiteren van de bevindingen van het
onderzoek).
