Verdiepend strafrecht
HC 1 Introductie (de reikwijdte van het strafrecht en de grens tussen strafrechtelijke,
staats- en bestuursrechtelijke en privaatrechtelijke handhaving)
Korte beschrijving
Deze week wordt een introductie gegeven op de vraag wanneer en waarom gedragingen
strafbaar worden gesteld (door de wetgever) of onder een strafbepaling worden geschaard
(door de rechter). U zult kennismaken met de verschillende – juridische en niet-juridische –
invalshoeken van waaruit deze vraag bekeken kan worden. Er is aandacht voor zowel de
historische context van het denken over criminalisering als voor actuele ontwikkelingen.
Bovendien wordt ingegaan op de specifieke rol van het strafrecht ten opzichte van andere
handhavingssystemen.
Leerdoelen
- Uitleggen van de interactie tussen verschillende actoren bij het bepalen van de reikwijdte
van het Nederlandse strafrecht
- Inzicht krijgen in de ratio achter strafwetgeving en de politiek-maatschappelijke context
achter de totstandkoming van wetgeving
- Inzicht krijgen in de factoren die de keuze bepalen voor verschillende juridische
handhavingssystemen (strafrecht, privaat- of bestuursrecht) om maatschappelijke
problemen te reguleren
- Uitleggen van de consequenties van de keuze voor het strafrecht, in verhouding tot
andere rechtsgebieden
Studiemateriaal
- C.L.G.F.H. Albers, ‘Bestraffend bestuur 2014’, in C.L.G.F.H. Albers, M.L. van
Emmerik, C.M. Saris & F.J.P.M. Haas, Boetes en andere bestraffende sancties: een
nieuw perspectief? (VAR-preadviezen 2014), Den Haag: Boom Juridische uitgevers
2014, pp. 7-36, http://verenigingbestuursrecht.nl/over/var-preadviezen/
- Y. Buruma, ‘Geen blad voor de mond’ (afscheidsrede RUN), 2011, http://www.mr-
online.nl/images/stories/files/BURUMA-HELEMAAL.pdf., p. 5-21.
- C.P.M. Cleiren, ‘Functie en waarde van criteria voor strafbaarstelling in het huidig
tijdsgewricht’, in: Cleiren, C.P.M., Kunst, M.J.J., Leun, J.P., van der, Schoep, G.K.,
Voorde, J.M., ten (Eds.) Criteria voor strafbaarstelling in een nieuwe dynamiek.
Symbolische Introductie: de reikwijdte van het strafrecht en de grens tussen
1
, strafrechtelijke, staats- en bestuursrechtelijke en privaatrechtelijke handhaving
legitimiteit versus maatschappelijke en sociaalwetenschappelijke realiteit, 2012, Den
Haag: Boom Lemma, p. 7-24, te vinden via
https://openaccess.leidenuniv.nl/handle/1887/20550’
Het hoorcollege:
Startpunt: welke maatschappelijke kwesties willen wij reguleren via het strafrecht? Kies je
voor het strafrecht of een ander handhavingssysteem? (Welk systeem kies je?) Hoe bepalen
van de reikwijdte van het strafrecht? Hoe ver mag/kan de wetgever gaan bij het opstellen van
wetgeving? En hoe ver kan de rechter gaan met interpreteren van wetgeving? Hoe hebben de
internationale juridische normen invloed?
Met een wetenschappelijke blik naar het recht kijken. Vb. tongzoen eerst wel verkrachting, nu
weer niet, hoe komt dat? Etc.
Tentamen
Wat wordt verwacht? Uitgebreid antwoord/beargumenteerd. Bijna essayvragen. Echt diep op
de stof in, eigen afweging maken op basis van de argumenten in dit vak en de argumenten
daarbij zelf ontwikkeld.
Criminalisering en decriminalisering
Strafbaarheid ligt niet altijd vast. Komen strafbaarstellingen bij (criminalisering), maar er
verdwijnen er af en toe ook een aantal (decriminalisering). Vb. Godslastering. Eerst strafbaar,
in 2014 na een heel lang debat is godslastering uit het wetboek geschrapt. Wel schadelijk
gedrag, maar nog niet strafbaar in het wetboek is bijvoorbeeld pesten op een school.
Mishandeling, belediging etc. wel, maar er zijn ook stemmen opgegaan om het pesten op
zichzelf strafbaar te stellen. Is nu nog niet zo, sommige vinden dat het een toegevoegde
waarde zou hebben. Zou het strafrecht daar een rol bij moeten hebben? Vergt een afweging
van waarden.
Je hebt andersom ook gedrag dat wel strafbaar is, maar waarvan je je kunt afvragen of dat wel
moet. Vb. alcoholbezit onder de 18. Ook strafbaarstelling in APV’s. Komt discussie over.
- Formeel (wettelijk) v. de facto (in de praktijk): zie hieronder.
- Sociale constructie van criminaliteit: wat crimineel gedrag is, wat strafbaar is, is
afhankelijk van hoe de samenleving erop reageert en van degene die het definieert
(uiteindelijk de wetgever na een heel debat). Inhoud van het begrip criminaliteit is dus
afhankelijk van de afspraken die wij als mensen met z’n allen hebben gemaakt.
Uiteindelijk wordt bepaald gedrag geëtiketteerd als strafbaar. Vb.
witteboordencriminaliteit. Dit was heel lang geen strafrechtelijk probleem. Gaandeweg
zijn er echter veel strafbepalingen bijgekomen, ook bij OM steeds actievere vervolging.
Gaat niet alleen over wat er in de wet staat, maar ook wordt er echt actief voor vervolgd.
Hoe worden regels gehandhaafd door politie/justitie en uiteindelijk door de rechter? Vb.
dronken fietsen, is strafbaar, maar wordt vaak niet gehandhaafd. Criminalisering is dus
niet alleen wat er letterlijk in de wet staat, maar ook wat in de praktijk gehandhaafd
2
, wordt. Dus wettelijk v. de facto ^ We moeten niet over het hoofd zien hoe het materiele
en formele strafrecht samenwerken. Ook procesrecht speelt een rol bij vraag wat je
uiteindelijk doet met het strafrecht. Vb. zedendelicten: je ziet dat dat in de privésfeer
plaatsvindt, moeilijk te bewijzen (het woord van het slachtoffer tegen het woord van de
verdachte). Wat accepteer je als bewijsminimum? Die zijn ook belangrijk hoe het
materiele strafrecht tot uiting komt. Als die regels streng zijn, dan kan dat een probleem
zijn, dan wordt niemand namelijk vervolgd, maar andersom is het ook een probleem; dan
wordt iemand snel vervolgd terwijl diegene dat misschien helemaal niet gedaan heeft.
Wat is bijzonder aan het strafrecht?
- Wordt vaak gezien als een ultimum remedium: het laatste redmiddel vs. hoge mate van
rechtsbescherming. Soms hebben we goede redenen om het wel strafbaar te stellen, dus
is een beginsel op de achtergrond. Je moet in elk geval wel kijken of er een ander
redmiddel is (Vb. zelfregulering, voorlichtingen etc. of via het bestuursrecht,
privaatrecht, met niet-juridische middelen). Tegenover het beginsel staat er ook een hoge
mate van rechtsbescherming (verdachte, maar ook hoge mate van rechtsbescherming
voor slachtoffers).
- Waarom dan ultimum remedium? Waarom is het strafrecht zo ingrijpend?
1. Ingrijpend omdat je in het strafrecht een vrijheidsstraf kan opleggen
(gevangenisstraf).
2. Allerlei dwangmiddelen kunnen worden ingezet (strafvorderlijke bevoegdheden)
(Vb. telefoontaps etc.)
3. Ten derde omdat de aard van de sanctie anders is, doel van strafrechtelijke sanctie
is iets anders. Strafrechtelijke sancties zijn echt bedoelt om leed toe te voegen. Het
blijft als doel om te leren als verdachte/veroordeelde dit had je niet moeten doen
en daarom een straf. In het bestuursrecht kunnen er vergelijkbare
handhavingsmechanismes zijn (Vb. boete etc.), maar het doel is in principe anders.
Het doel in het bestuursrecht is reparatie/herstel van de toestand zoals die er was
en geen leedtoevoeging.
Dit kun je tegenwoordig wel relativeren. Bestuurlijke boetes komen steeds meer
tegen het strafrecht aan, beogen steeds meer leedtoevoeging, steeds vaker
vergelding (Vb. verkeersboetes die in het bestuurlijke handhavingssysteem zijn
geplaatst). Ze kunnen ook soms net zo hard uitpakken zoals ze dat doen in
strafrechtelijke contexten (Vb. vreemdelingendetentie in het bestuursrecht,
gijzeling in het privaatrecht etc.). Is de aard nou zo verschillend? Nou, steeds
minder.
4. Een veroordeling kan gevolgen hebben voor je verdere leven verklaring omtrent
goed gedrag. Het gebeurt na een strafrechtelijke veroordeling, maar soms ook al na
een verdenking, dan kan het zo zijn dat je die niet krijgt en je bepaalde functies
niet kunt uitoefenen. Regime is soms best wel streng. Kan jaren duren voordat je
dat weer mag. Ook al bij bezit van xtc-pillen.
5. Symbolische van het strafrecht: staat zegt officieel tegen jou: dit mag niet, dit is
slecht en daarom is er leedtoevoeging en straffen we jou. Zit een soort van
stigmatisering in, soort normatieve lading in het strafrecht die minder zit in het
bestuursrecht. Dat je echt als symbool wil laten zien dit mag niet in NL, doe je dat
3
, niet, dan is er sprake van leedtoevoeging. Je moet je houden aan regels.
Wetsdelicten verkeersregels, zijn ook wel belangrijk, maar plaatsen we in het
bestuursrecht, maar dat zien we niet als iets moreelverwerpelijk. Dus die plaatsen
we in het bestuursrecht. Maar je hebt ook … delicten zoals moord etc.
Onderscheid is wel klein, want ook wetsdelicten staan soms in het strafrecht.
Strafrecht kent ingrijpende middelen, maar daar staat tegenover dat daartegenover belangrijke
rechten staan (van de verdachte). Vb. onschuldpresumptie etc. Ook buiten het strafrecht om de
punitieve sancties mogelijk maken. OM kan strafbeschikking opleggen, bestuursrechtelijke
boetes, rechtsgebieden groeien naar elkaar toe. Super ingrijpende middelen, niet alleen in het
strafrecht. Ben je eigenlijk niet bezig door al die dingen in het bestuursrecht te plaatsen om
die hoge rechtsbescherming te ontwijken? Daar is namelijk een minder hoge mate van
rechtsbescherming in het bestuursrecht. EHRM zegt daarover wij gaan uit van het begrip
“criminal charge” maakt niet uit hoe je het noemt, het strafrecht of het bestuursrecht, wij
geven autonome beoordeling, als die sanctie zo ingrijpend is dat die sanctie naar het strafrecht
gaat dan krijg je dezelfde grondrechten, ook al worden ze nationaal onder het bestuursrecht
geschaard. Dus dan heb je dezelfde hoge rechtsbescherming. De bewijslast ligt bij het OM in
het strafrecht, niet op de verdachte. In bestuursrecht is dat anders.
Maar toch verschillen tussen strafrecht en andere rechtsgebieden:
Hoe ga je om met onrechtmatig verkregen bewijs? Toch andere regels. Motivering van 350 Sv
is streng. Schorsende werking, pas tul bij onherroepelijk vonnis. Toch worden deze ook steeds
meer gerelativeerd, maar blijven toch verschillen. Soms kun je je dus afvragen of het niet
beter is om het niet via het strafrecht te doen. Is een moeilijke vraag het ultimum remedium,
spelen allerlei overwegingen een rol.
Vervolgvraag:
Zijn er grenzen aan strafbaarstelling door de democratisch gekozen wetgever?
- Grondrechten/mensenrechten: grenzen stellen aan wat je strafbaar mag stellen door
grondrechten. In principe is dat aan de democratische wetgever. Er zijn ook allerlei
wetenschappers die hebben nagedacht over de vraag: hoe ver zou het strafrecht moeten
gaan? Zijn er niet nog meer grenzen, buiten de grondrechten en mensenrechten om? Veel
discussie over de criteria voor strafbaarstelling.
Een ander beginsel dan grondrechten/mensenrechten is bijvoorbeeld het
legaliteitsbeginsel en het lex certa beginsel. Deze zetten ook een rem op wat de rechter
mag doen. Vb. appels zijn geen peren. Als je het hebt over een hele ruime
strafbaarstelling, die door de beugel kan m.b.t het legaliteitsbeginsel. Denk aan ontucht.
Daar is het ook strafbaar voor 2 mensen onder de 16 die rommelen met elkaar. Het is
officieel verboden dat zij seks hebben met elkaar. Gebeurt veel, ook lang niet altijd zo
dat het OM daar achteraan gaat. Ontucht is dus een ruime strafbaarstelling, maar niet te
ruim en kan veel door de beugel zoals bovenstaand voorbeeld. Beleidsvrijheid: zelf
keuzes maken. Er blijven grensgevallen, mensen gaan zich afvragen waarom dit wel
wordt vervolgd en dat andere niet.
4
