Hoofdstuk 5 Burgerlijke cultuur van Nederland
Nederland in de 17e eeuw:
- Tijd van regenten en vorsten.
- ‘Republiek der zeven verenigde Nederlanden’
- Gouden Eeuw > veel welvaart.
- Welvarende burgers bepalen bestuur en cultuur (regenten). Ipv kerk, adel of het hof.
Nederlandse barokke schilderkunst:
● realistisch en gedetailleerd
● dynamische beweging, interactie figuren, ook met publiek
● clair-obscur en suggestie van diepte
● Rembrandt, Van der Helst, Frans Hals
● Schuttersstukken
● Regentenstukken
Genrestuk:
● tafereel uit het dagelijks leven
● verborgen boodschap (bv: waarschuwen voor losbandigheid)
● moralistisch
Hollands classicisme:
● bouwstijl geënt op klassieken en renaissance
● symmetrie
● timpaan
● zuilen
● Mauritshuis, Den Haag
5.1 Burgerij
Rembrandt van Rijn’s portretten vallen in de smaak bij welvarende opdrachtgevers. Hij geeft
portretten zeer gedetailleerd weer. Maerten Soolman: dubbele huwelijksportret.
Anatomische les van Dr Nicolaes Tulp: groepsportret van hem en een aantal collega-
chirurgijns. Het lijk: roofovervaller Adriaan Adriaansz. De anatomische lessen worden ook
bezocht door burgers die tegen betaling mee mogen kijken.
De voorstelling op het schilderij lijkt echt maar is het niet:
- arm wordt normaal gesproken als laatste ontleed.
- collega’s staan wel erg dicht op de tafel
- status Tulp op subtiele wijze geaccentueerd: hij draagt als enige een hoed, kijkt als
enige naar links, het licht in, achter hem een kleine nis die zijn gezicht accentueert.
Portretten van macht
Schuttersstukken zijn in de zeventiende eeuw populair. Rembrandt maar 1: De
Nachtwacht. Ipv stijf geposeerd, maar volop in actie > invloeden Italiaanse barok:
Caravaggio.
Licht-donker contrasten verhogen de suggestie van diepte en sturen de blik van de kijker
langs de belangrijkste personages op de voorstelling. Blikrichting en wijzende handen
zorgen voor een onderlinge interactie van de personages.
, Rembrandt leerde deze barokelementen van zijn leermeester Pieter Lastman, die korte tijd
in Italië werkte.
Bartholomeus van der Helst is een veelgevraagd schilder, schildert uiterst gedetailleerd.
1653: De overlieden van de Amsterdamse handboogschutters. Van der Helst laat het licht
van rechts komen en kiest een laag standpunt waardoor de regenten letterlijk op ons
neerkijken. Op de achtergrond zien we veel zilver, de overlieden zijn de schatbewaarders
van de gilden.
Uitgebreide voorzieningen voor zorg aan armen en bejaarden: oude mannen- of
vrouwenhuis. Moeten wel iets meebrengen om er te wonen: een gordijn, lakens en kleding.
De huizen worden bestuurd door rijke burgers. 1664: Frans Hals: Regentessen van het
Oudemannenhuis > de rollen van de dames zijn goed zichtbaar.
Eigen, herkenbare stijl: als je het doek van dichtbij bekijkt, zie je dat handen, kragen en
gezichten uit losse kleurtoetsen bestaan.
Overvloed binnen perken
Huis Bartolotti: ontworpen door stadsarchitect Hendrick de Keyser. Het grachtenhuis krijgt
een gevel in Hollandse renaissancestijl. Kenmerkend:
- pilasters die opklimmen van Dorisch naar Ionisch en Korintisch
- bakstenen gevel is volledig symmetrisch
- verhoudingen van de verdiepingshoogten en de ramen voldoen aan de regels van de
gulden snede
- het paleis toont macht en welvaart > niet vanzelfsprekend: deugden die tot rijkdom
leiden op voorgevel: geloof en rechtschapenheid.
Door VOC groeit welvaart: verzamelen exotische goederen. Pieter Claesz: 1627: STilleven
met kalkoenpastei > aziatische invloeden (porselein, kruiden, etc.). Vanitasstillevens lijken
realistische voorstellingen van voorwerpen, maar dragen altijd een dieperliggende
boodschap uit: het leven is eindig, alles wat leeft, sterft en bederft ooit. Aartse welvaart
weegt niet op tegen het eeuwige geluk in de hemel. Op vanitasstillevens worden vaak ook
dovende kaarsen, schedels, muziekinstrumenten of oude boeken afgebeeld.
De luxe en exotische producten worden bewaart in een kunstkabinet: naturalia = rariteiten
uit de natuur & artificialia = door mensen gemaakte voorwerpen.
Vraag naar Chinees porselein is groot: Delft begint met Hollandse aardewerk verfijnen en
krijgt steeds Chinezer uiterlijk > even populair als Chinees porselein.
5.2 Lering en vermaak
Genrestuk = een schilderij waarop een alledaagse voorstelling is afgebeeld, met vaak een
verborgen boodschap.
Jan Steen: vrolijke genrestukken specialisme. ‘Huishouden van Jan Steen’ > levendige,
rommelige en losbandige huishouding. Hij waarschuwt met zijn schilderijen tegen dit soort
zedeloosheid.
Emblemata = een prent en een tekst of gedicht die de betekenis uitlegt.