TAAK 1 - STEMMINGSSTOORNISSEN
Bronnen: DSM-V (2013), Franken, Muris & Denys hoofdstuk 11 t/m 14 (2013), Nolen-Hoeksema en
Hilt (2009), Spijker en Claes (2014), Stahl (2013), Dols, Rhebergen, Eikelenboom en Stek (2010) en
Harten (2005) in Tijdschrift voor Psychiatrie.
BIPOLAIRE STEMMINGSSTOORNISSEN
Bipolaire stoornissen zijn recidiverende stemmingsstoornissen (vaak beginnend in de vroege
volwassenheid) en waarbij depressieve, manische, hypomanische en gemengde episoden optreden,
afgewisseld met perioden zonder symptomen. Bipolaire stoornissen laten zich beschrijven in twee
dimensies; polariteit (manie en depressie) en cycliciteit (wisselende en recidiverende verloop). Bij
een manie ziet men ontremming, met een verhoogde stemming, zelfoverschatting en toegenomen
activiteit en vitaliteit. Een lichte vorm van manie wordt hypomanie genoemd, een toestand die geen
grote beperkingen in relationeel, sociaal of beroepsmatig functioneren met zich meebrengt.
Depressieve episode (ten minste één kernsymptoom en vier bijkomende symptomen).
-Depressieve, sombere stemming. -Verandering van gewicht of eetlust.
-Verlies van interesse of plezier. -Insomnia of hypersomnia.
-Psychomotore agitatie of remming.
-Moeheid of verlies van energie.
Symptomen duren tenminste 2 weken en -Gevoelens van waardeloosheid of schuld.
veroorzaken significant lijden/beperkingen. -Verminderde concentratie of besluiteloosheid.
-Doodsgedachten of suïcidegedachten.
Manische episode (beide kernsymptomen en minstens drie bijkomende symptomen).
-Abnormaal en persisterend verhoogde, -Opgeblazen eigenwaarde of grootheidsideeën.
expansieve of prikkelbare stemming. -Afgenomen behoefte aan slaap.
-Abnormaal en persisterend verhoogde -Spreekdrang.
doelgerichte activiteit of energie. -Gedachtevlucht.
-Verhoogde afleidbaarheid.
Symptomen duren tenminste 1 week en -Toegenomen doelgerichte activiteit.
veroorzaken significant lijden/beperkingen. -Psychomotorische agitatie.
-Activiteiten met sociaal pijnlijke gevolgen.
Hypomane episode
Kernsymptomen en bijkomende symptomen als bij een manische episode, maar er zijn geen
psychotische verschijnselen en opname is niet noodzakelijk. Symptomen duren tenminste 4 dagen
en gaan gepaard met een verandering van het functioneren, maar veroorzaken géén significante
beperkingen van functioneren.
,Differentiaaldiagnose en comorbiditeit van bipolaire stoornissen
De belangrijkste differentiaaldiagnose voor bipolaire stoornissen is de recidiverende unipolaire
depressie. Niet altijd worden eerder doorgemaakte (hypo)manische episoden herinnerd. Enkele
kenmerken die op bipolariteit bij patiënten met depressie kunnen wijzen zijn;
▪ Eerdere manie of hypomanie (mogelijk bij gebruik van antidepressiva).
▪ Hypomanie of manie bij eerstegraadsfamilieleden.
▪ Leeftijd bij de eerste psychiatrische symptomen (<30 jaar).
▪ Kortdurende depressie (<1 maand) met abrupt begin en einde.
▪ Non-respons of stemmingsinstabiliteit bij gebruik antidepressiva.
Veelvoorkomend dilemma is het onderscheid tussen bipolaire stoornissen (state) en borderline-
persoonlijkheidsstoornis (trait). Manische symptomen differentiëren beter dan depressieve
symptomen. Bij borderlinepatiënten zijn stemmingswisselingen veelal negatief gekleurd, treden
veelal op in reactie op omgevingsfactoren en duren meestal enkele uren. De impulsiviteit van
borderlinepatiënten is continu aanwezig (trait) en komt vaak tot uiting in suïcidaal gedrag en
zelfmutilatie. De impulsiviteit van manische patiënten is vooral episodisch (state) en heeft een
doelgericht karakter.
De bipolaire stoornis heeft een zeer hoge comorbiditeit; 92% van de patiënten met bipolaire-I of -II
stoornis heeft tenminste één andere lifetime psychiatrische stoornis. De meest voorkomende waren
angststoornissen, impulscontrolestoornissen (ADHD, middelmisbruik). Rapid cycling is een
beloopsvorm van bipolaire stoornis die gekenmerkt wordt door frequent recidiverende episoden en
een matige respons op farmacotherapie (beloop zoals op de afbeelding). Bij de meeste patiënten
overheersen de depressieve episoden in frequentie en duur.
Ook kunnen cognitieve stoornissen voorkomen die waarschijnlijk inherent zijn aan de stoornis, zoals
stoornissen in het verbale geheugen, in het werkgeheugen en in planningstaken. Ook het
suïciderisico is hoog; ongeveer 25-50% van de patiënten met een bipolaire stoornis doet een
suïcidepoging. Risicofactoren voor suïcide zijn;
▪ Familieanamnese met suïcide,
▪ Vroeg begin van bipolaire stoornis,
▪ Veel depressieve symptomen,
▪ Gemengde episoden of rapid cycling,
▪ Toenemende ernst van de symptomen,
▪ Misbruik van alcohol of drugs.
Etiologie van bipolaire stoornissen
Genetische factoren verklaren voor maximaal 85% de variantie van de bipolaire stoornis. Het betreft
bijvoorbeeld genen die betrokken zijn bij de serotonine- en dopaminetransmissie.
Stemmingsstoornissen lijken ook geassocieerd met verhoogde activering van het immuunsysteem
(met name de HPA-as). Het totale hersenvolume is bij de bipolaire stoornis, in tegenstelling tot bij
schizofrenie, niet afgenomen. Van de amygdala is zowel een volumeafname als een volumetoename
beschreven.
, De kindling-theorie (Post, 1992) van de
interactie tussen psychosociale stress en
neurobiologische veranderingen zou het
recidiverende beloop kunnen verklaren. Het
model veronderstelt dat levensgebeurtenissen
een grote rol spelen bij de eerste ziekte-
episoden, maar dat in het latere beloop
episoden een meer autonoom karakter krijgen
als gevolg van stresssensitisatie en
episodesensitisatie. In de hersenen wordt als
het ware een geheugenspoor getrokken,
waardoor er steeds minders stress nodig is
voor een volgende episode.
Recente modellen opperen dat zowel instabiliteit van circadiane (slaap-waak) ritmen als een
abnormale interpretatie van deze ritmeverstoringen van belang is. Vooral interferentie van sociale
zeitgebers (extern fenomeen dat de interne biologische klok synchroniseert met de licht-
donkercyclus van de aarde) zou een rol spelen bij het ontstaan van manie.
Psychologische factoren
Om biologische, psychologische en omgevingsfactoren te integreren kan gebruik worden gemaakt
van het behavioural approach system (BAS), een systeem dat doelgericht gedrag aanstuurt. Bij
relevante prikkels wordt het BAS geactiveerd en stuurt het doelgericht gedrag aan door toename van
stemming, zelfvertrouwen, energieniveau en spraakzaamheid. Bij bipolaire stoornis zou er sprake
kunnen zijn van disregulatie van het systeem, waardoor overmatige activering van BAS optreedt. Een
hoge BIS-score (behavioural inhibition system) is geassocieerd met kortere tijd tot volgende
depressieve episode, en een hoge BAS-score met kortere tijd tot volgende manische episode.
Omgevingsfactoren
Vroege negatieve omgevingsinvloeden (seksueel misbruik, mishandeling) zijn geassocieerd met
eerdere ontstaansleeftijd en een ernstiger beloop van de bipolaire stoornis. Recente negatieve life
events (stressvolle levensgebeurtenissen, SLG) zijn ook geassocieerd met het optreden van een
eerste stemmingsepisode en depressieve episoden. een hoge mate van expressed emotion (EE) –
een combinatie van kritiek, overbetrokkenheid en overbezorgdheid van gezinsleden – kan leiden tot
trager herstel en snellere recidivering.
Verschillen tussen mannen en vrouwen
Vrouwen hebben vaker snelle wisselingen (rapid cycling) en gemengde episoden dan mannen en
hebben andere patronen van comorbiditeit, zoals een hoger levenslang risico op eetstoornissen.
Vrouwen hebben vaker depressieve symptomen en een hoger levenslang risico op alcoholgebruik.
