Hoorcollege 1: Introductie & Geschiedenis
Praktische zaken:
● De hoorcolleges op 22/23 mei zijn niet op campus, maar worden weblectures;
● Het boek is erg slechts leverbaar, dus het advies is om het E-book te kopen:
○ Martin, G. & Pear. (2019, 11th Edition). Behaviour Modification: What is it and how to do it?
○ ‘Notes for further learning’ horen NIET bij de tentamenstof.
○ Hoofdstuk 28 hoort niet bij de tentamenstof, alleen de delen die behandeld zijn in het
eerste hoorcollege.
● Het tentamen bestaat uit 30 MC-vragen.
Wat is gedrag?
● Gedrag is alles wat een persoon zegt of doet, bijvoorbeeld een activiteit, actie, prestatie, reactie
of respons.
● Het betreft elke observeerbare en meetbare activiteit van een organisme: spier-, klier- of
elektrische activiteiten.
● Niet elk gedrag is altijd overt (observeerbaar), denk maar aan een tiener die te veel piekert.
● Jongens tonen externaliserend gedrag anders dan meisjes. Jongens zullen elkaar sneller een
duw geven, maar meisjes laten het meer covert/heimelijk zien, bijvoorbeeld door te roddelen.
Wat is gedragsmodificatie?
● Gedragsmodificatie: met technieken en principes wordt gedrag van mensen beoordeeld en
verbeterd, zowel overt als covert gedrag. Het doel is om het welzijn van mensen te verbeteren.
● Kernprincipes van gedragsmodificatie zijn:
1) Problemen definiëren in termen van gedrag die we kunnen meten. Veranderingen in
gedrag is de beste indicator voor oplossingen.
2) Iemands omgeving wordt aangepast om mensen beter te laten gedijen.
→ We proberen stimuli te beïnvloeden: mensen, objecten of gebeurtenissen die
aanwezig zijn in de omgeving en invloed hebben op iemands gedrag.
3) Methodes en rationales worden heel precies beschreven, zodat deze gerepliceerd
kunnen worden.
4) De technieken worden toegepast door mensen in het dagelijks leven van een persoon,
bijvoorbeeld ouders/leerkrachten.
→ Gedragsmodificatie is relatief makkelijk, dus het kan niet alleen maar door
professionals worden gedaan.
5) De oorsprong van de technieken ligt in de leerwetenschap.
6) Er moet altijd aantoonbaar worden gemaakt dat een interventie de oorzaak is voor de
gedragsverandering, en niet iets anders. Het verband tussen oorzaak en gevolg moet
duidelijk zijn.
7) We gaan ervan uit dat iedereen die betrokken is bij de gedragsmodificatie een grote
verantwoordelijkheid heeft. Het is misschien makkelijk uit te voeren, maar het kan heel
grote gevolgen hebben: accountability wordt benadrukt.
Tijdlijn gedragsmodificatie
● Pavlov is van oorsprong een fysioloog
en wordt gezien als grondlegger van
de klassieke conditionering. Hiermee
was hij een voorloper van het
behaviorisme.
● Skinner is de grondlegger van het
operant conditioneren. Hij
ondervond dat gedrag kon worden
gemodificeerd door het aanpassen
van de gevolgen (belonen/straffen).
Hij heeft hiermee een voorzet gedaan
voor gedragsmodificatie als
therapie.
, ● Albert Ellis en Aaron Beck zijn de grondleggers van …, tegenwoordig de cognitieve
gedragstherapie. Zij gaan ervan uit dat irrationele gedachten worden veroorzaakt door lastige
emoties.
De bijdrage van behavioristen heeft de nadruk gelegd op:
a) De rol van leerprocessen en conditionering in het ontstaan van psychopathologie;
b) Begrip over hoe gedrag beïnvloed kan worden door leren.
→ Zij gaven een nieuwe verklaring voor atypisch gedrag met als gevolg nieuwe behandelingen.
Waarom wéér terug naar de behavioristen?
● Héél vroeger werden geestesziekten beschouwd als van bovennatuurlijke oorsprong. Men
noemde dit krankzinnigheid/waanzin, en het zou een teken zijn van demonische bezetenheid of
als straf/teken van de goden. In verschillende landen/culturen kwamen historici vergelijkbare
methoden van genezing tegen: trepanatie.
○ Er werd een gat geboord in de schedel, waardoor de demonische entiteit het brein kon
verlaten. Vanwege een gebrek aan medische kennis zijn heel veel mensen overleden aan
de gevolgen van deze techniek of de gevolgen daarvan. Deze methode is gebruikt tot en
met de Middeleeuwen.
● De Grieken & Romeinen gingen er eveneens vanuit dat afwijkend gedrag werd veroorzaakt door
de goden. Hippocrates gaf echter een lichamelijke verklaring voor atypisch gedrag en stapte weg
van het bovennatuurlijke. Hij bracht als eerste de hersenen in verband met gedrag en het
bewustzijn. Hij bedacht een theorie met vier sappen, die constant in balans moeten zijn. Elke
onbalans veroorzaakt problemen.
○ In de Middeleeuwen werd er dus een stapje terug gezet. Een van de belangrijkste
interventies was exorcisme, vaak aan de hand van lijfstraffen en andere gruwelijke
behandelingen. Veel mensen die atypisch gedrag vertoonden werden op zo’n manier
behandeld dat ze niet werden verlicht van hun mentale lasten, maar
○ Mensen met ander gedrag werden later bestempeld als heksen, in het geval van
vrouwen. Achteraf is het aannemelijk dat zij geestelijke/lichamelijke klachten hadden.
Deze vrouwen werden terechtgesteld. Deze vrouwen werden gemarteld totdat ze een
bekentenis af gaven. Gaven vrouwen dit niet toe? Dan werden ze op de brandstapel
gegooid, of werd een zink test gedaan.
■ Er ontstond een vorm van massahysterie: vrouwen die werden berecht, kregen
strafvermindering aangeboden als zij andere vrouwen aan zouden wijzen die in
contact waren geweest “met de duivel”.
■ Men was in die tijd bang om op te vallen/om atypisch gedrag te vertonen, omdat
het jouw eigen overleving in gevaar bracht.
● Rond de 13e-14e eeuw werden er steeds meer mensen opgenomen in het ziekenhuis, die
atypisch gedrag lieten zien. Hiervoor werden aparte kamers ingericht. In de 14e-15e eeuw
werden er extra ziektes opgericht voor geestesziekten in verband met de lepra-epidemie.
Mensen werden hier eigenlijk niet behandeld, dus het leek meer op een gevangenis dan een
ziekenhuis (slechte leefomstandigheden + opgenomen tegen hun wil). Het idee van demonische
bezetting leefde nog steeds, dus ook lijfstraffen werden toebedeeld.
○ Het Saint Mary of Bethlehem (Bedlam) ziekenhuis in Londen was een erg bekend
voorbeeld, omdat de patiënten hier onder gruwelijke omstandigheden leefden.
Patiënten werden tentoongesteld aan de bewoners van de stad. Hoe hysterischer
mensen zich gedroegen, hoe meer “vertier” dit opleverde. Wellicht werden de patiënten
dan ook meer geprikkeld voorafgaand aan bezoek.
○ Er is een lijst gevonden voor de verschillende redenen tot opname in een mentaal
ziekenhuis, zowel van lichamelijke als van lichamelijke oorsprong. Hieronder vallen zaken
als hysterie/astma/vrouwenziekte.
● De grote verschillen tussen het behandelen van mensen met atypisch gedrag in het verleden
versus het heden ligt met name in de verklaring die men zocht voor dit gedrag. Als je denkt dat de
oorzaak ligt bij een demoon, is een lijfstraf veel minder raar.
● Mentale ziekenhuizen werden ook wel gestichten/dolhuizen genoemd. Er vonden hier erg
bijzondere behandelingen toegepast:
○ De hele dag vastgebonden schommelen (heen en weer/op en neer).
, ○ Hydrotherapie: mensen opsluiten in een kast en bespuiten met heel heet water. Mensen
zouden minder angstig worden door demonen “uit te zweten”.
● Hysterie is voor het eerst beschreven vóór Christus. Waarom werden vrouwen eigenlijk
hysterisch? Dat zou wel uit de baarmoeder moeten komen, dat daar iets mis mee was. Door
massage kon de baarmoeder weer op de juiste plek worden gezet, maar dit kon ook door
bepaalde middelen in te brengen (nasaal/vaginaal).
● Meneer Pinel (17e-18e eeuw) was een Franse arts en was verbijsterd over de omstandigheden
waar mensen in leefden. Hij besloot iets te doen tegen deze manier van “genezing” en gaf
mandaten af: mensen mochten niet meer worden vastgeketend/uitgehongerd/geslagen, maar
moesten liefdevol worden verzorgd.
○ Hij gaf een andere verklaring voor het gedrag, namelijk dat de oorsprong van manisch
gedrag komt van binnenuit de persoon, in plaats van buitenaf. Een nieuwe verklaring
leidt eigenlijk altijd weer tot een nieuwe behandeling.
Verschillende perspectieven kregen momentum en hebben nog steeds invloed:
● Biologisch perspectief (bijvoorbeeld lobotomie);
○ In 1935 voerde meneer Antonio de eerste chirurgische lobotomie uit, en ontving later ook
een Nobelprijs voor zijn werk. In 1945 voerde dokter Walter Freeman (een
neuropsychiater) de eerste ijspriem lobotomie uit.
■ Bij deze behandeling wordt een ijspriem in de hersenen geslagen om op die
manier de (witte-stof) verbindingen tussen de frontaalkwabben en de rest van
de hersenen te verbreken.
● Psychodynamisch perspectief (bijvoorbeeld Freud);
● Behaviorisme (bijvoorbeeld gedragstherapie/cognitieve gedragstherapie).
En de kinderen dan?
● In 1840 gebruikte Charles Darwin zijn eigen kinderen als een studieobject, en later zijn er
vergelijkbare studies gedaan door anderen.
● Freud had ook aandacht voor de ontwikkeling van kinderen, maar dan vanuit psychoanalytisch
perspectief.
● De ontwikkeling van intelligentietesten begon in de 20ste eeuw, met name onder leiding van
Piaget. Hij heeft met zijn werk een grote bijdrage geleverd aan de hedendaagse kennis over
kinderen.
Waarom gedragsmodificatie?
● Gedragsmodificatie heeft een aantal voordelen:
○ Het is een evidence-based therapie, met een sterk ontwikkelde theorie.
○ Het is te gebruiken bij veel verschillende groepen en in verschillende
leeftijdscategorieën.
○ Het is te gebruiken in veel verschillende contexten, bijvoorbeeld hulpverlening en
onderwijs, maar ook zwemles.
○ Het is relatief eenvoudig toe te passen.
● Klassieke conditionering is terug te zien in gedragsmodificatie in onder andere de behandeling
van angstklachten, obsessieve compulsieve stoornis en verslaving. Denk aan exposure therapie
bij een angststoornis/fobie.
● Gedragsmodificatie wordt op niet-therapeutische wijze al heel veel gebruikt door ouders en is
dan ook relatief makkelijk toe te passen door hen. Denk maar aan het trainen van zindelijkheid,
leren fietsen, gezond eten, tandenpoetsen, huiswerk maken.
