Artikelen Recht en Psychologie
3. I. Wessel e.a., Hervonden herinneringen, in: Routes van het recht.
Over de rechtspsychologie
Hervonden herinneringen gaan over ingrijpende ervaringen met een belangrijke persoonlijke betekenis. Men
ervaart ze als authentieke en betrouwbare herinneringen waar men gedurende langere tijd geen weet van heef
gehad, maar waar men zich weer geheel of gedeeltelijk van bewust is geworden.
Memory wars: debatten over de herkomst van dit soort herinneringen. Twee diametraal tegenovergestelde
posities:
- Klinisch georiënteerde auteurs en hulpverleners: mensen herinneren zich (tijdelijk) helemaal niets
meer van traumatische ervaringen door speciale afweermechanismen die beschermen tegen
psychologische pijn. Pas als iemand het psychologisch gezien kan verdragen, worden de herinneringen
langzaamaan toegankelijk.
- Experimenteel psychologen: herinneringen aan trauma’s zijn juist resistent tegen vergeten en beklijven
goed in het geheugen. De hervonden herinneringen zouden pseudoherinneringen zijn die met behulp
van suggestieve therapeutische technieken zoals hypnose werden gecreëerd.
Hervonden herinneringen als posttraumatisch fenomeen
Verdringing en onderdrukking
Freud: verdringen verwijst naar het verbannen van bedreigende herinneringen naar het onderbewustzijn om
psychologische pijn te vermijden. Drie elementen waar de meeste auteurs het over eens zijn:
- Bij verdringing alleen selectief vergeten van de gebeurtenissen die te pijnlijk zijn.
- Verdringen gebeurt automatisch en onopzettelijk.
- Herinneringen blijven in het onderbewuste intact.
In tegenstelling tot verdringing verwijst onderdrukking naar het actief, opzettelijk en dus bewust onderdrukken
van herinneringen.
Het vermijden van gedachten of herinneringen is een veelvoorkomend symptoom van psychopathologie, zoals
van een PTSS. Je iets niet willen herinneren is echter iets heel anders dan iets niet kunnen herinneren.
Dissociatie als symptoom
Vaak verwijst de term dissociatie naar een cluster van symptomen (en niet alleen naar verdringing). In DSM-5
worden dissociatieve symptomen breed gedefinieerd: een verstoorde integratie van bewustzijn, geheugen,
identiteit, emotie, waarneming, lichaamsbeeld, controle over motoriek en gedrag. Dissociatieve verschijnselen
worden in de context van trauma-gerelateerde stoornissen vaak gezien als stressreacties die dienen om emoties
te reguleren. Derealisatie en depersonalisatie zorgen dat iemand minder/niets voelt van een negatieve
emotionele ervaring en dissociatieve amnesie zorgt ervoor dat iemand achteraf er ook geen last van heef. De
symptomen dienen dus om aan het beleven en herbeleven van het trauma te ontsnappen.
Dissociatie als verklaring
Volgens de Structurele Dissociatie Theorie is een totale amnesie heel goed mogelijk. Traumatische
herinneringen worden afgesplitst en ondergebracht in een apart deel van de persoonlijkheid – het emotionele
deel. Herinneringen uit het dagelijkse leven worden afgehandeld door een schijnbaar normaal
persoonlijkheidsbeeld. De traumatische herinneringen in het emotionele deel zijn niet toegankelijk voor het
schijnbaar normale deel. Triggers kunnen het emotionele deel activeren. Emotionele deel en normale deel
kunnen niet tegelijk actief zijn.
De SDT past vooral goed als verklaring voor Dissociatieve Identiteitsstoornis: zij laten meerdere
persoonlijkheden zien. DIS is een complexe vorm van structurele dissociatie die ontstaat door meerdere
traumatische gebeurtenissen. Bij eenmalig trauma: primaire structurele dissociatie.
Overeenkomsten tussen verdringing en structurele dissociatie
- Pijnlijke herinneringen zijn op enig moment niet toegankelijk voor het bewustzijn.
- Die herinneringen vertalen zich bij verdringing naar symptomen en/of gedrag.
- Uiting in sensorische gewaarwordingen of gedrag.
Verschil: STD zegt dat EP-herinneringen niet uitsluitend de werkelijke ervaring hoeven weer te geven.
,Hervonden herinneringen als sociocognitief fenomeen
Speciale geheugenmechanismen zijn niet nodig
Het geheugenverlies impliceert dat de processen die normaal gesproken betrokken zijn bij herinneren en
vergeten, niet voldoen. Tegen die aanname kwamen in de jaren 90 van de vorige eeuw voornamelijk
experimenteel psychologen in het verweer.
Het geheugen moet zich ontwikkelen en kan ervaringen, zeker bij jonge kinderen, slechts een beperkte tijd
vasthouden. Met de rijping van de hersenstructuren die verantwoordelijk zijn voor het geheugen, wordt die
periode steeds langer.
Om een ervaring goed in het geheugen o te slaan zijn diverse zaken van belang. Zo helpt het als er betekenis
aan wordt gegeven. Verder is de kans op later herinneren groter als de ervaring weer regelmatig uit het
geheugen is opgehaald.
Ook aan de aanname dat dissociatieve symptomen een rechtstreeks gevolg zijn van een trauma, wordt
getwijfeld.
Al met al lijkt de kennis over basale geheugenmechanismen het vergeten van traumatische ervaringen goed te
kunnen verklaren. Dat maakt verklaringen in termen van speciale geheugenmechanismen overbodig.
Pseudoherinneringen door implantatie
De experimenteel psychologen in het hervonden-herinneringen-debat beargumenteerden dat hervonden
herinneringen hoogstwaarschijnlijk pseudoherinneringen zijn, die in therapie gevormd worden.
Een belangrijke vraag in het debat was of het mogelijk is dat mensen zich complete gebeurtenissen die nooit
hadden plaatsgevonden, zouden kunnen gaan herinneren. Om die vraag te beantwoorden werd de
implantatiemethode ontwikkeld. De kern van die methode is dat proefpersonen beschrijvingen van
gebeurtenissen uit hun jeugd krijgen voorgelegd en dat hun wordt verteld dat die kennis door een familielid is
aangeleverd. Een aantal gebeurtenissen heef daadwerkelijk plaatsgevonden, maar één is gefingeerd. De
proefpersoon moet zich dan, meestal in meerdere sessies, aan de hand van een uitgebreide procedure
(imaginatie, context reinstatement), zoveel mogelijk van de gebeurtenissen proberen te herinneren. Na verloop
van tijd beweren een aantal proefpersonen dat ze de gefingeerde situatie inderdaad hebben meegemaakt.
De verklaring voor het ontstaan van geïmplanteerde pseudoherinneringen ligt in bronverwarring. De bron van
de pseudoherinnering wordt dan ten onrechte toegeschreven aan het eerder meegemaakt hebben van een
gebeurtenis in plaats van aan een eerdere mentale ervaring, zoals het zich voorstellen van de situatie. Naast
bronverwarring is de mate waarin de betrokkene het aannemelijk vindt dat iets gebeurd is, van belang.
De technieken die gebruikt worden in implantatiestudies, zijn erop gericht een gefingeerde situatie
(bijvoorbeeld een grap uithalen met een leraar) aannemelijk te maken. Het is mogelijk dat elementen als
specifieke persoonlijke informatie (de naam van de leraar) en de betrouwbaarheid van de bron (het familielid)
bijdragen aan de aannemelijkheid dat zo’n situatie heef plaatsgevonden. Vervolgens kunnen verbeelding en
fantasie over wat er gebeurd zou kunnen zijn, de mentale representatie steeds gedetailleerder maken,
waardoor de kans op bronverwarring toeneemt.
Hoe therapeutische technieken pseudoherinneringen kunnen uitlokken
Herroepers zijn mensen die eerder geloofden dat hun hervonden herinneringen op ware gebeurtenissen waren
gebaseerd, maar die uiteindelijk hebben geconcludeerd dat het pseudoherinneringen waren.
Therapeutische technieken die de kans op pseudoherinneringen vergroten, maken gebruik van imaginatie en
suggestie. Zulke technieken zijn hypnose, leefijdsregressie, droominterpretatie, geleide imaginatie, het
gebruiken van foto’s en schrijfopdrachten om herinneringen uit te lokken en het interpreteren van lichamelijke
symptomen als impliciete herinneringen.
Al met al maakt de therapie van Kitty inzichtelijk hoe (bizarre) pseudoherinneringen tot stand kunnen komen:
door middel van een langdurig proces, in een context die het steeds plausibeler maakte dat er iets moest zijn
gebeurd.
Spontaan hervonden herinneringen
, Het hervonden-herinneringen-debat was in de beginjaren sterk gepolariseerd. Hervonden herinneringen
werden gezien als óf allemaal eerder verdrongen/gedissocieerde traumatische herinneringen óf als allemaal
pseudoherinneringen, gecreëerd in therapie.
1997: publicatie van casusbeschrijvingen waar mensen hun herinneringen spontaan ontdekt leken te hebben
schok.
In 2009 vatten McNally en Geraerts de aanwijzingen voor het spontaan hervinden van eerder vergeten
herinneringen aan misbruik samen als de ‘derde interpretatie’ in het hervonden-herinneringsdebat.
Het is belangrijk om op te merken dat het spontaan hervinden van herinneringen kan worden begrepen vanuit
basale geheugenmechanismen. Die basale geheugeninterpretatie heef te maken met de mate waarin de
herinnering zoals die is opgeslagen en de beschikbare ophaalaanwijzingen in de omgeving overlappen. De
interpretatie tijdens het meemaken van een gebeurtenis bepaalt hoe die gebeurtenis vervolgens in het
geheugen terechtkomt.
Spontaan hervonden herinneringen uit de casussen: Het bleek dat die mensen al eerder over hun vergeten
herinneringen hadden gesproken met hun partner, familieleden of vrienden, maar dat vervolgens weer waren
vergeten. De bevinding wordt het forgot-it-all-along-effect genoemd.
Het beoordelen van de authenticiteit van hervonden herinneringen in de hedendaagse juridische praktijk
Maar wat onderscheidt een pseudoherinnering nu van een herinnering aan een gebeurtenis die werkelijk heef
plaatsgevonden? Juristen die met hervonden herinneringen te maken krijgen, hebben bij de waarheidsvinding
behoefe aan onafhankelijke criteria.
Een spontaan versus in therapie hervonden tweedeling is dus een suboptimale heuristiek voor het vaststellen
van de authenticiteit van hervonden herinneringen. Zeker in een strafrechtelijke context moet die authenticiteit
in elk individueel geval worden onderzocht. Met dat doel riep het College van procureurs-generaal in 1999 de
Landelijke Expertisegroep Bijzondere Zedenzaken (LEBZ) in het leven.
Lessen over de hedendaagse klinisch-psychologische praktijk
In 2004 publiceerde de Nederlandse Gezondheidsraad een rapport over hervonden herinneringen. De raad
constateerde toen dat belangrijke inzichten uit het geheugenonderzoek en hun consequenties voor het
therapeutisch handelen onvoldoende waren doorgedrongen tot de dagelijkse praktijk. De vraag rijst in hoeverre
dat nu – dertien jaar later – is veranderd.
- Twee beroepsverenigingen hebben richtlijnen in hun beroepscode opgenomen over hoe therapeuten
met herinneringen om moeten gaan.
- De inzichten van Gezondheidsraad lijken ook op andere manieren in de psychotherapeutische praktijk
door te sijpelen.
- Vaak nog wel dubieuze opvattingen over het geheugen bij hulpverleners.
- Twee aspecten van de story-telling-methode zouden nog weleens een goede voedingsbodem voor het
ontstaan van pseudoherinneringen kunnen vormen. Ten eerste is dat de gedachte dat uit de
problemen van de cliënt kan worden afgeleid dat er sprake is van een pre-verbaal trauma waaraan de
cliënt zelf geen expliciete herinnering heef. Het tweede aspect is de aanname dat dat specifieke
trauma moet worden gereactiveerd om de klachten te doen afnemen.
Besluit
In de afgelopen 25 jaar is duidelijk geworden dat speciale mechanismen als verdringing en structurele
dissociatie niet nodig zijn om hervonden herinneringen te verklaren, dat het relatief eenvoudig is om
pseudoherinneringen in het laboratorium te creëren en dat niet alle vormen van hervonden herinneringen aan
seksueel misbruik ook daadwerkelijk pseudoherinneringen zijn. We weten dat het belangrijk is om de
ontstaansgeschiedenis van hervonden herinneringen in aangifes bij de politie te analyseren en dat therapeuten
hun cliënten moeten vertellen dat in therapie opgekomen herinneringen niet per se waar hoeven te zijn.
