Interculturele gespreksvoering
Theorie en praktijk van het TOPOI-model
Edwin Hoffman – derde druk
Hoofdstuk 1: Een inclusieve, systeemtheoretische benadering van interculturele
communicatie
Inleiding
In de dagelijkse omgang met mensen met een andere herkomst is de neiging tot
culturaliseren sterk aanwezig. Professionals doen vaak een beroep op een culturaliserend
aanbod van deskundigheidsbevordering en onderzoeksliteratuur, om te leren hoe ze effectief
kunnen omgaan met culturele verschillen in de communicatie. Zo gaat Pinto uit van
structuren van culturen, Trompenaars van verschillende soorten culturen en Hofstede van
dimensies van nationale culturen. In zo’n culturaliserende benadering staat de kennis van
etnische of nationale culturele kenmerken centraal bij het oplossen van
communicatieproblemen.
Een culturaliserende benadering en haar risico’s
Alvorens in te gaan op de risico’s van een culturaliserende benadering, dient eerst duidelijk
vooropgesteld te worden dat kennis van culturele, etnische en religieuze achtergronden
zonder meer van groot belang is als je werkt in een multiculturele context. Zodoende kun je
adequaat tegemoetkomen aan de mensen voor of met wie je werkt. Verder helpt kennis om
het eigen referentiekader te decentreren: het minder centraal stellen van eigen opvattingen
en oog krijgen voor andere culturele betekenissystemen. Het op deze wijze relativeren van
en vraagtekens zetten bij de eigen culturele vanzelfsprekendheden kan etnocentrisme
voorkomen. De culturaliserende benadering is riskant wanneer culturele kennis als
voorschrift wordt gepresenteerd of als zodanig wordt opgevat om effectief te kunnen
communiceren. De grootste risico’s van een culturaliserende benadering zijn:
Reductie van een persoon tot alleen zijn etnische, religieuze of nationale identiteit.
Oneigenlijke legitimatie van handelen.
Cultuur als verklaring die niets verklaart
Culturele exotisering van het gedrag van een persoon en de eenzijdige vastlegging
van de betekenis ervan.
Generalisatie en stereotypering
Wij/zij-denken en een strijd van ‘wie past zich aan?’
Bevoogding
Handelingsverlegenheid die je uit je kracht haalt.
Reductie van een persoon tot alleen zijn etnische, religieuze of nationale identiteit
Een culturaliserende benadering wekt de suggestie dat het communicatief gedrag van een
persoon eenvoudig te verklaren is vanuit zijn etnische, nationale of religieuze achtergrond.
VB:
David Pinto geeft het voorbeeld van Musa, een Turkse leerling die woedden wordt op de leraar, omdat
hij voor de klas wordt terechtgewezen vanwege zijn gedrag. Pinto legt dan uit dat Musa zo kwaad
wordt vanwege zijn Turkse culturele achtergrond: een fijnmazige (F-)cultuur waarin eer en
prestige zeer belangrijk zijn. Zijn advies is dus jongeren uit een F-cultuur nooit in een groep terecht te
wijzen.
Volgens Pinto is zijn etnische achtergrond de enige verklaring voor het gedrag van Musa.
Het advies van Pinto werkt zo in de hand dat docenten handelingsverlegen worden.
1
,Oneigenlijke legitimatie van handelen
Het komt bij mensen met een andere herkomst en bij autochtonen voor dat ze een
culturaliserend verklaringsmodel hanteren als legitimatie of verontschuldiging om eigen
gedrag te rechtvaardigen of te vergoelijken. Het effect van een culturaliserende benadering is
dat mensen opgesloten worden in hun cultuur: jij bent Turkse, de Turkse cultuur is zo, dus
daarom behandel ik je op deze wijze. Hierbij wordt cultuur essentialistisch opgevat. In een
essentialistische opvatting is cultuur een vaststaand, statisch homogeen afgesloten systeem
dat het onvervreemdbare wezen vorm van een bepaald volk en van iedere persoon die
hiervan deel uitmaakt.
Cultuur als verklaring die niets verklaart
Willen Schinkel formuleert scherp en helder wat zijn kritiek is op wat hij noemt het
‘alledaagse culturisme’: de cultuur of religie veelvuldig als verklaring nemen voor allerlei
zaken (vb: ‘Waarom doet Mohammed X?’ het antwoord: ‘Omdat alle Mohammeds X doen.’)
Culturele exotisering van het gedrag van een persoon en het eenzijdig vastleggen van
betekenissen.
Een culturaliserende benadering maakt bepaald gedrag van personen tot iets buitengewoon
anders, iets cultureel exotisch en legt de betekenis van dat gedrag eenduidig vast (Een
moslim man mag vanuit zijn geloof niet langer dan tien minuten met een vrouw praten). Een
andere mogelijke betekenisgeving van dat gedrag is daarmee uitgesloten.
Generalisatie en stereotypering
Een culturaliserende benadering neigt ertoe individuele personen als representanten van
een cultuur te zien, waarbij cultuur als statisch en homogeen wordt opgevat. Dit brengt het
risico van generalisatie en stereotypering met zich mee en daarmee de ontkenning van
iedere persoon op eigen unieke wijze inhoud en betekenis geeft aan zijn culturele en
religieuze achtergronden.
Wij/zij-denken en de aanpassingsstrijd
Een andere valkuil van de culturaliserende benadering is het schematisch denken in de
tegenstelling wij en zij. In deze benadering is de aandacht vooral gericht op het anders-zijn
van mensen met een andere herkomst. Dit bevordert een exclusief denken in termen van wij
en zij. In de omgang met culturele verschillen leidt dit denken al snel tot een
aanpassingsstrijd van ‘wie past zich aan wie aan?’ Het exclusieve wij/zij-denken is eveneens
terug te vinden in het veelvoorkomend onderscheid tussen de westerse ik-culturen en de
niet-westerse wij-culturen en daaraan gerelateerd het onderscheid tussen schuld- en
schaamteculturen.
Bevoogding
Het getuigt van een zekere bevoogding wanneer je vanuit een culturaliserende benadering
denk te kunnen leren hoe ‘zij’, de mensen met een andere herkomst, zich gedragen. Het
culturaliserende leren over de ander vertrekt vanuit een statische opvatting van cultuur en
houdt geen rekening met de heterogeniteit en dynamiek van en een cultuur. Elke cultuur is
aan verandering onderhevig, onder meer omdat mensen in steeds nieuwe situaties hun
cultureel instrumentarium bijstellen.
2
, De handelingsverlegenheid die je uit je kracht haalt
De culturaliserende benadering veronderstelt dat kennis van de culturele of religieuze
achtergrond voorwaarde is om effectief te kunnen communiceren.
VB:
Een meisje vraagt een ervaren jongerenwerken om advies, omdat ze een relatie heeft met een jongen
die moslim is. het meisje voelt zich onzeker vanwege alle negatieve verhalen die ze hoort over de
islam in relatie tot vrouwen. De jongerenwerker vertelt dat zij he meisje meteen heeft doorverwezen
naar haar (islamitische) collega met de uitleg dat zij te weinig van de islam weet en dat haar collega
het meisje zeker veel meer kan vertellen over de islam.
Door kennis van de religie als voorwaarde e zien om goede hulp te verlenen, laat de
jongerenwerker de kans liggen om zelf met het meisje coachend te verkennen wat haar
precies onzeker maakt. Zonder enige kennis van de islam had de jongerenwerker zelf het
meisje evengoed kunnen ondersteunen.
Volgens Herman Blom moet je tijdens een gesprek waar zich ‘strubbelingen’ voordoen het
gesprek stoppen, elders op zoek gaan waarom die persoon zo handelt en pas als je het
weet, kun je weer in gesprek gaan met de betrokkene.
Inclusief denken en handelen
Exclusief denken is een denken in tegenstellingen: het denken in termen van of-of: Of mijn
groep wint of de zijne. Daarbij is de mens er steeds op uit geweest om zich met andere
mensen te verbinden tegen andere mensen/groepen’ Exclusief denken leidt zodoende tot
uitsluiting van personen en groepen.
Inclusief denken daarentegen is een denken, dat er principieel van uitgaat dat mijn heil
(geluk, leven, welvaart) niet verkregen wordt ten koste van of zonder de ander, maar dat het
alleen verkregen kan worden als ik tegelijk het heil van de ander beoog en ‘bevorder.’
-(Feitse Boerwinkel – 1966)
Boerwinkels concept van inclusief denken en handelen is in het kader van de huidige
multiculturele samenleving opnieuw van groot belang. Het helpt om het wij/zij-denken te
doorbreken, door je met de ander te verbinden. De inclusieve benadering is een denken en
handelen die de ander insluit: het is een wij-denken waarin ruimte is voor verschillen. Dit kan
bereikt worden door de principes van de erkende gelijkheid en de erkende verscheidenheid
gelijktijdig toe te passen.
Het principe van de erkende gelijkheid
Het principe van de erkende gelijkheid verwijst naar datgene wat mensen in de eerste plaats
verbindt binnen een bepaalde context (buren, leerlingen, ouders, kinderen). Dit principe is
van belang, omdat de neiging bestaat alleen de andere herkomst van een persoon te zien en
niet datgene wat gemeenschappelijk is binnen die context. Bij het principe van erkende
gelijkheid gaat het niet om de schijnbaar eerlijke benadering van ‘gelijke monniken, gelijke
kappen.’ Het is niet de bedoeling iedereen op dezelfde wijze te behandelen zonder acht te
slaan op onderlinge individuele of groepsverschillen als gevolg van etniciteit, religie,
sociaaleconomische status, sekse of iets anders. Alle mensen hetzelfde behandelen doet de
menselijke waardigheid te kort (kleurenblindheid).
Het principe van de erkende verscheidenheid
Het principe van de erkende verscheidenheid betekent het erkennen van verschillen. Het
erkent de verscheidenheid van groepen die van individuele personen: iedere persoon en
iedere groep is verschillend en de verschillen hebben betrekking op eigenschappen,
talenten, competenties, emoties, motieven, behoeften, belangen en verlangens.
3
