Inhoudsopgave Hoorcolleges Wetenschapsfilosofie voor Psychologen
(425026-B-6) – Collegejaar 2023/2024
Deel 2 van de cursus: Michael Vlerick (HC 9 t/m 14)
- Inclusief aanvullingen uit het boek: Kritisch en Wetenschappelijk Denken (2023)
Hoorcollege 9………………………………………………..…………………………………blz. 2 t/m 9
Voorspelbaar irrationeel
Overzicht veel voorkomende redeneerfouten
Hoorcollege 10…………………………………………………………………..…………blz. 10 t/m 18
Waarom zijn we irrationeel?
De evolutionaire oorsprong van irrationaliteit/denkfouten
Q&A HC9 & HC10……….………………………………………………………..………blz. 19 t/m 20
Hoorcollege 11……….…………………………………………………………….………blz. 21 t/m 29
Irrationaliteit in actie
Hoe redeneerfouten leiden tot domeinen van irrationaliteit
Hoorcollege 12…….……………………………………………………………….………blz. 30 t/m 37
Hoe kunnen we ons wapenen tegen denkfouten?
Kritisch denken meester worden
Hoorcollege 13…….……………………………………………………………….………blz. 38 t/m 44
Het belang van kritisch denken
Hoorcollege 14………………………………………………………………………..……blz. 45 t/m 54
De wetenschappelijke methode en het demarcatiecriterium
Het belang en de betrouwbaarheid van wetenschap
,Deel 2 van de cursus: Michael Vlerick (HC 9 t/m 14)
Boek: Vlerick, M. (2022). Kritisch en Wetenschappelijk Denken. Een Korte Introductie. Tilburg,
Nederland, Open Access Tilburg University. ISBN 9789403668932. Open access:
https://openpresstiu.pubpub.org/kritisch-wetenschappelijk (schuine tekst in Times New Roman komt
uit het boek)
HC 9 – Voorspelbaar irrationeel
Overzicht veel voorkomende redeneerfouten
Dit college:
1. Kritisch denken
o Definitie, doel, nut, vuistregels
2. Voorbeelden denkfouten (cognitieve valkuilen)
Wat is kritisch denken?
- Rationeel denken:
o Betrouwbaarheid van overtuigingen koppelen aan een reflectie over hoe die
overtuigingen tot stand zijn gekomen
Komen tot gerechtvaardigde overtuigingen (waarvan we mogen aannemen
dat ze waar zijn)
Systematisch analyseren manier waarop tot stand gekomen
Rationeel i.t.t. intuïtief en/of emotioneel
- Autonoom denken:
o Niet gebaseerd op traditie of autoriteit
Overtuigingen niet zomaar overnemen simpelweg omdat ze deel uitmaken van
een culturele traditie of geuit worden door een autoriteitsfiguur
o Autonoom i.t.t. zich beroepend op traditie en/of autoriteit
Wat is kritisch denken NIET?
- Negatief denken:
o Niet altijd proberen een redenering onderuit te halen of altijd te zoeken naar dat
foutje in een redenering
- Sceptisch denken:
o Niet de bedoeling om altijd te blijven twijfelen of nooit een redenering als ‘waar’ aan
te nemen
- Intelligent denken:
o Zal vaak leiden tot bijzonder irrationele overtuigingen
- Goed geïnformeerd denken:
o Is een noodzakelijke voorwaarde voor kritisch denken, maar op zichzelf niet
voldoende
o Kunnen alsnog informatie misinterpreteren Irrationele onkritische overtuigingen)
Doel kritisch denken
1) Tot betrouwbare overtuigingen te komen
2) Betrouwbare van onbetrouwbare overtuigingen te onderscheiden (betrouwbaar vs.
onbetrouwbaar)
Zin van onzin, goede van slechte redeneringen scheiden
, - Richten op de bron van het denken: ons denkapparaat. Door inzicht te krijgen in ons eigen
denken, kunnen we de betrouwbaarheid van de producten van dat denken beter inschatten en
evalueren
- Moet aangeleerd worden (komt niet vanzelf)
- Niemand, hoe intelligent die ook mag zijn, is immuun voor irrationaliteit
o Bijv. Arthur Conan Doyle (schrijver van Sherlock Holmes avonturen) trapte zelf in een
truckage door te denken dat 2 meisjes echt met elfjes op de foto stonden Pleitte
voor spirituele werkelijkheid (irrationele overtuiging)
Nut van kritisch denken
- We nemen dagelijks talloze beslissingen op basis van informatie
o Van heel triviaal (wat eten we vanavond) – tot iets belangrijke (welke laptop kopen) –
tot heel belangrijke levensvormende beslissingen (studiekeus, partnerkeus)
- We zijn nog nooit zo afhankelijk geweest van informatie
o Nemen beslissingen op basis van informatie
o Bijv. Internet, massamedia, wetenschap (medicijnen)
o Vroeger nam men minder beslissingen (deed wat voorhanden was) Hoe meer
opties/informatie, hoe meer keuzemoeilijkheid
o Tegenwoordig architect van ons eigen leven (informatie nog nooit zo belangrijk)
- Maar aan waninformatie is er geen gebrek
o Kwaliteit van informatie vaak niet gewaarborgd
o Internet staat er vol mee (bijv. bron vaak niet genoemd/te achterhalen)
o Denk aan samenzwerings (conspirarcy) theorieën
- Onzin baart meer onzin
o Bijv. magnetrons zijn radioactief of 5G is gevaarlijk
o Houden coherent wereldbeeld erop na, zodra we irrationele overtuigingen toelaten
leidt dit vaak tot illusies/andere irrationele overtuigingen Iemand die gelooft in
voorspellende kracht van astrologie zal ook sneller geloven in dingen als helende
kristallen of mediums
Onzin reist zelden alleen: overtuigingen hangen aan elkaar. Ons wereldbeeld
vormt immers een complex web waarin onze opvattingen met elkaar verweven
zijn en op elkaar inhaken. We slaan niet zomaar losse stukken informatie op.
We willen namelijk een coherent wereldbeeld vormen, niet een eclectisch
amalgaam aan flarden van kennis. De keerzijde is dat illusies of irrationele
en foutieve opvattingen de neiging hebben zich te vertakken in ons denken.
Onzin brengt dus meer onzin voort
Waarom onzin moeilijk te ontmaskeren is
- Lijkt enkel vreemd van buitenaf
o Paradoxaal: voor andere culturen/landen lijkt onzin voor ons totaal absurd + kunnen
wij niet snappen waarom zij dat geloven
o Het feit dat illusies vervat zijn in een coherent wereldbeeld en van binnenuit niet zo
vreemd lijken, maakt het enkel moeilijker ze te ontmaskeren
Bijv. Geloof in hekserij (heksenvervolging), dat men levende dieren kon
maken met basilicum tussen 2 stenen in de zon of dat Mary Toft, konijnen
had gebaard
o Men verklaarde dit irrationele geloof door pre-wetenschappelijk wereldbeeld (nu zijn
we toch veel geinformeerder?) Deels waar, maar vandaag de dag zal ook raar zijn
voor mensen in de volgende eeuw (toekomst)
, - Want die onzinnige overtuigingen zijn vervat in een coherent wereldbeeld
o Zit soort van vastgeroest, maakt er deel van uit dus moeilijk te doorbreken
- Intuïtie (spontaan denken) of gezond verstand volstaat niet: veelal zijn deze zelfs de bron
van irrationaliteit Normaal denken leidt ons om de tuin. We tuimelen van de ene cognitieve
valkuil in de andere. Het maakt ons ‘voorspelbaar irrationeel’
Drie vuistregels
- Toch zijn we niet machteloos. We kunnen in de meeste gevallen illusies ontmaskeren door een
aantal vuistregels te hanteren om de betrouwbaarheid van een bewering in te schatten
1. Eis externe (niet psychologische) ondersteuning voor overtuigingen
o Niet omdat iets (psychologisch) plausibel klinkt/lijkt, dat het ook waar is
o Externe ondersteuning zijn bijv. feiten
o Overtuiging is product van betrouwbaar denkproces
o Buitengewone overtuigingen vragen buitengewoon sterk bewijs
Gaan we natuurlijk niet doen voor alle beweringen (of je vanochtend wel een
boterham met kaas hebt gegeten)
Maar als je beweert een yeti te hebben gezien zullen de meeste mensen
sceptisch zijn + sterk bewijs willen
Hoe meer een overtuiging ingaat tegen een reeds bestaande overtuiging met
veel ondersteuning (of tegen bijv. een wetenschappelijk geaccepteerde
theorie), hoe sterker het bewijs moet zijn
2. Toepassen Ockham’s scheermes (razor): De meest economische/spaarzame verklaring is de
meest waarschijnlijke
o Moeten die verklaring verkiezen
o Een verklaring die veel vragen oproept en zelf een verklaring nodig heeft
(ondersteuning) verliest waarschijnlijkheid
o Bijv. Graancirkels in VS worden gemaakt door aliens (verklaring nodig voor bestaan
aliens) Maakt verklaring door aliens onwaarschijnlijker
Andere meer spaarzame verklaring: Amerikanen doen dat zelf voor de grap
3. Moeten op onze hoede zijn voor cognitieve valkuilen/illusies: ze zijn systematisch, blijvend
en universeel
o Vooringebouwde denkfouten (zitten standaard in menselijk denken)
o Muller-Lyle illusie: onderste lijn lijkt langer
Systematisch – vervormen ons denken altijd op dezelfde manier, zal je
telkens blijven zien, niet ene moment wel zien en andere moment niet
Blijvend – zelfs als we weten dat beide lijnen even lang zijn + hoe de illusie
wordt gecreëerd blijven we de illusie zien (blijven intuïtief vatbaar)
Universeel: elk normaal mens ziet de onderste lijn als langer, iedereen is er
vatbaar voor, ook mensen van een andere cultuur of in een ander land
Weten wat die cognitieve valkuilen zijn, waarom we er vatbaar voor zijn en hoe we ons
ertegen kunnen wapenen
- Bewering niet zomaar aannemen omdat ze plausibel klinkt. Een ‘snapgevoel’ hebben, is geen
garantie dat je het ook bij het rechte eind hebt (dat het strookt met de werkelijkheid)
o Ondersteund met feiten? Van een betrouwbare bron afkomstig?
, Om kritisch te leren denken, moeten we er allereerst bewust van worden dat ons spontaan denken ons
op een voorspelbare manier om de tuin leidt (cognitieve valkuilen of denkfouten ontmaskeren die
leiden tot illusies of irrationele overtuigingen) Voorbeelden cognitieve valuilen:
Het ‘Linda’ probleem
- Linda is 31 jaar oud, alleenstaand, openhartig en heel intelligent
- Heeft diploma filosofie; als studente heel begaan met kwesties discriminatie + sociale
rechtvaardigheid en nam deel aan antinucleaire protesten
Welke van 2 alternatieven is het meest waarschijnlijk:
A. Linda is een bank bediende
B. Linda is een bank bediende en is actief in de feministische beweging
Meeste zullen B kiezen want die lijkt beter te passen bij haar persoonlijkheid en achtergrond
A is meest waarschijnlijk want, B is een deelverzameling van A (al die mensen bij B horen ook
al bij A, alle feministische bankbedienden zijn bankbedienden)
o Is ook het meest spaarzaam (geen extra verklaring voor nodig
Intuïtief zijn we heel slecht in kansberekening (Kahneman & Tversky)
Base rate fallacy
- Maarten is een alleenstaande man van 45. Hij is introvert en leest heel graag
Welke van 2 alternatieven is het meest waarschijnlijk:
A. Maarten is een bibliothecaris
B. Maarten is een verkoper
o Je zou bibliothecaris kunnen denken door zijn persoonlijkheid + interesses
o Maar er zijn veel meer verkopers dan dat er bibliothecarissen zijn (voor elke
bibliothecaris 100+ verkopers), dus de kans dat hij een verkoper is is groter omdat er
simpelweg meer mensen verkoper zijn
Het niet in kaart brengen van deze base rate (meer verkopers dan
bibliothecarissen) = base rate fallacy + leidt tot denkfouten
- 1 persoon op 10.000 lijdt aan een zeldzame dodelijke ziekte
- Een dokter ontwikkelt een test om de ziekte te detecteren
- De test is 99.5% accuraat. Aangezien de test goedkoop is en heel accuraar beslist de regering
om iedereen gratis te laten testen. Jouw test komt positief terug
Wat is de kans dat je aan de ziekte lijdt?
o Je zou kunnen zeggen 99.5% omdat dat de accuraatheid van de test is
o Echter is de kans slechts 2%
Slechts 1/10.000 heeft de ziekte, dus de kans op een vals positieve is veel
groter (0.5%) dan dat je die ene persoon bent (0.01%) 50x grotere kans
dat je een vals positieve test hebt gekregen
Die 1/10.000 = de base rate + als die niet in kaart brengt (puur afgaat op de
accuraatheid), maak je grote denkfouten
Op tentamen hoef je niet zelf zulke statische raadsels op te lossen, slechts ter
illustratie voor de base rate fallacy
Ook wel ‘Base rate blindness’. De ‘base rate’ verwijst naar de voorafgaande
kans of waarschijnlijkheid (‘probability’)
