Geschiedeniswerkplaats
Geschiedenis: Hoofdstuk 10
Kenmerkende aspecten: Tijd van Televisie en Computer (1950-2000)
1. de verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de
daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog
2. de dekolonisatie die een eind maakte aan de westerse hegemonie in de wereld
3. de eenwording van Europa
4. de toenemende westerse welvaart die vanaf de jaren 1960 aanleiding gaf tot ingrijpende sociaal-
culturele veranderingsprocessen
5. de ontwikkeling van pluriforme en multiculturele samenlevingen
Kenmerkend aspect 1, 2 en 3
1. de verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de
daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog
2. de dekolonisatie die een eind maakte aan de westerse hegemonie in de wereld
3. de eenwording van Europa
Introductie
1945/1946 - Begin van de Koude Oorlog
1989/1991 - Einde van de Koude Oorlog: val van Berlijnse Muur en uiteenvallen van Sovjet-Unie
De Verenigde Staten en Rusland voeren op een aantal terreinen een machtsstrijd:
- ruimtevaart - ideologie (democratie/kapitalisme vs. communisme)
- wapenwedloop (kernwapens) - economie
- invloedssferen - sport
Voor WOII waren er meerdere supermachten (GB, FR, VS, SU, etc.), na de oorlog maar 2: SU en VS
- Franse nederlaag in WOII maakte einde aan Franse supermacht
- Groot-Brittannië raakte imperium kwijt
Beide landen stonden er als ex-supermacht economisch goed voor
In de huidige tijd zijn vooral de VS en China van belang, Rusland slechts in mindere mate
China werd na WOII aangevallen door de Japanners, die uiteindelijk door de VS worden verslagen
1945-1949 - Burgeroorlog in China tussen communisten en nationalisten, wordt door de
communisten gewonnen
Nationalistische leider Tsjang Kai Tsjek vlucht met z’n achterban naar Taiwan. China wordt sindsdien
ook als (potentieel) grootmacht gezien - vooral vanwege z’n gigantische bevolkingsomvang
Positie Oost-Europa vanaf 1945
De meeste Oost-Europese landen waren conservatieve en nationalistische landen; soms ging dat,
zoals in Tsjecho-Slowakije, gepaard met één sterke leider. Sommige landen waren op de hand van of
collaboreerden met Hitler, bijvoorbeeld Hongarije, Roemenië, Kroatië en Slowakije
=> al deze landen werden door het Rode Leger bevrijd
Stalin wil van de Oost-Europese staten bufferstaten maken om zich te verdedigen tegen mogelijke
hernieuwde Duitse agressie in de toekomst
=> deze wens werd op de Conferentie van Jalta door de overige geallieerden ingewilligd. Hierbij werd
echter de voorwaarde gesteld dat in deze landen vrije verkiezingen zouden worden gehouden, waar
Stalin absoluut niet aan wilde en zou voldoen
,Geschiedeniswerkplaats
Bolsjewisering van Oost-Europa en de Amerikaanse reactie daarop
Tijdens WOII veroverde de SU in principe heel Oost-Europa door de nazi’s te verjagen. Na afloop van
die oorlog bleven Russische troepen in de landen aanwezig, waardoor ze als het ware verplichte
bondgenoten, oftewel satellietstaten werden:
1. Polen (Warschau): de SU brengt Poolse communistische leiders terug van Moskou naar Warschau
en installeerde ze als nieuwe regering; dit proces doet zich ook in de andere satellietstaten voor:
2. Bulgarije (Sofia)
3. Roemenië (Boekarest)
4. Hongarije (Boedapest)
Conform de afspraken op de Conferentie van Jalta hield Stalin rond 1946 verkiezingen in de
satellietstaten: heel hoge stempercentages voor de Communistische Partij - gevolg van repressie en
dat er maar één kandidaat was: onvrije en gemanipuleerde verkiezingen dus
5. Tsjecho-Slowakije (Praag/Bratislava): in dit land vinden in 1946 niet-gemanipuleerde verkiezingen
plaats. De communisten haalden 44% van de stemmen - veel voor democratische verkiezingen, maar
minder dan in andere landen. Coalitie van communisten en niet-communisten werd gevormd
=> algemene historische verklaring voor grote aantal stemmen op communisten: grote teleurstelling
in het westen, bijvoorbeeld als gevolg van de decepties op de Conferentie van München in 1938
Begin 1943 - Communistische staatsgreep: niet-communisten werden uit de regering gezet en het
land werd zo alsnog een communistische dictatuur
De Amerikaanse reactie hierop was de start van het voeren van de containmentpolitiek: indamming
van het communisme om verspreiding naar West-Europa te voorkomen
=> eerste daadwerkelijke beleidsmaatregel - Trumandoctrine: VS wilden politieke steun geven aan
vrije volken die werden bedreigd door het communisme - hetzij van binnenuit, hetzij van buitenaf
Dit beleid was mede als gevolg van de situatie in Griekenland tot stand gekomen: burgeroorlog tussen
communisten en niet-communisten. In 1947 zouden de communisten een reële kans maken op winst
bij verkiezingen. In het kader van de Trumandoctrine gingen de VS conservatieve partijen steunen in
de hoop dat communisten niet zouden winnen - wat ook gebeurde
=> Stalin was hier niet blij mee, maar besloot niet in te grijpen vanwege geheime overeenkomst
tussen Stalin en Churchill dat Griekenland binnen westerse invloedssferen terecht zou komen
In datzelfde jaar, 1947, nemen de VS naast politieke, ook economische maatregelen: grootscheeps
steunprogramma aan (West-)Europa - het Marshallplan
- politieke verklaring: door armoede zoveel mogelijk te bestrijden/voorkomen, probeerden de VS de
voedingsbodem voor het communisme in landen als Frankrijk en Italië te verwijderen, zodat
communisme zich niet naar deze landen zou verspreiden
- economische verklaring: vergroting van de afzetmarkt voor Amerikaanse producten
Stalin zag dit hele plan als de belichaming van het dollarimperialisme: door geld te geven aan West-
Europa, bondgenoten kweken
Blokkade van West-Berlijn in 1948-1949
Al vanaf 1947 waren de geallieerden bezig hun bezettingszones samen te voegen tot Trizonië; vooral
op economisch gebied. In eerste instantie Bizonië (VS en GB), later ook FR erbij. In alle westelijke
zones werd in 1948 een nieuwe D-Mark ingevoerd
Aanvankelijk stond in Berlijn geen muur: D-Marken kwamen daardoor in Oost-Berlijn terecht, wat de
Sovjets liever niet wilden. April 1948: alle toegangswegen naar West-Berlijn afgesloten
=> hiermee probeerde Stalin de bevolking van West-Berlijn te verhongeren, zodat ze - om weer te
kunnen eten - bij de SU zouden willen gaan horen. Op die manier zou Stalin van de lastige
kapitalistische enclave met haar D-mark af zijn geweest
,Geschiedeniswerkplaats
Conform een oud verdrag moest, wanneer dat niet over land kon, de voedselvoorziening via de lucht
plaatsvinden. Die luchtbrug werkt en maakt de Amerikanen populair onder de bevolking van West-
Berlijn en -Duitsland - wat precies het tegenovergestelde was van wat Stalin voor ogen had
=> vanwege gebrek aan succes stopte Stalin een klein jaar later (1949) met de blokkade
Oprichting van de twee Duitse staten in 1949
In 1949 worden twee nieuwe Duitse staten opgericht; met een eigen regering, maar
bezettingsmachten bleven:
- Bondsrepubliek Duitsland (BRD): eerste kanselier werd Konrad Adenauer
=> parlementair stelsel; vrijemarkteconomie met sociaal stelsel (sociale markteconomie)
Half jaar later oprichting tweede Duitse staat:
- Duitse Democratische Republiek (DDR): eerste partijleider Walter Ulbricht
=> eenpartijstaat (SED, Sozialistische Einheitspartei); planeconomie
Uitbreiding van de containmentpolitiek
In 1949 wordt er een derde component aan de containmentpolitiek toegevoegd: oprichting NAVO
=> tegen communisme en Russische agressie; belangrijkste aanleiding: blokkade West-Berlijn
Leden van de NAVO op dat moment:
- Verenigde Staten - België
- Canada - Nederland
- Groot-Brittannië - Luxemburg
- Frankrijk
Gaandeweg kwamen Spanje, Portugal, Italië en later heel West-Europa daarbij; op termijn zelfs Oost-
Europa
De NAVO is een militair-defensief bondgenootschap: met als belangrijkste artikel, artikel 5: een aanval
op één lid, is een aanval op allen
NATO = to keep the Americans in Europe, the Russians out and the Germans low
In 1949 werd het net opgerichte West-Duitsland geen lid van de NAVO, want dat wilden de Fransen
niet - want waren tegen herbewapening van Duitsland. De Amerikanen wilden dat juist wel, zodat bij
communistische agressie de Duitsers meteen konden ingrijpen in plaats van eigen mensen in te
moeten vliegen
=> in 1955 vindt herbewapening van Duitsland en lid worden van dat land alsnog plaats, want grote
wens VS en West-Duitsland bleek betrouwbare bondgenoot te zijn geweest de afgelopen 6 jaar
Datzelfde jaar richt SU het Warschaupact op, als reactie op oprichting NAVO: ook militair-defensief
- Rusland - Bulgarije
- Oost-Duitsland - Roemenië
- Tsjecho-Slowakije - Hongarije
- Polen
Nota bene - landen die niet in z’n geheel gebolsjewiseerd werden:
Nb. 1 - Joegoslavië: dit gebied werd niet door het Rode Leger, maar door de Partizanenbeweging
onder leiding van Tito bevrijd van de Duitsers. Kroatië was tijdens WOII bondgenoot van nazi-
Duitsland en had ook een eigen fascistische regering. Opvallend was dat juist Tito, meest prominente
verzetsstrijder, uit Kroatië kwam
Tito was communist en om die reden kreeg Joegoslavië na de oorlog een communistische regering
=> grote verschil: Joegoslavië was geen satellietstaat van de SU; geen onderdeel Warschaupact
1948 - Stalin kreeg ruzie met Tito; verstandhouding tussen beide (landen) was niet meer te redden
=> ruzie ging over bevel van Stalin om bepaalde mensen weg te zuiveren, maar dat weigerde Tito
Tito had die macht in tegenstelling tot andere communistische landen wel, omdat er geen
Sovjettroepen in Joegoslavië aanwezig waren (want geen Sovjetbevrijding van de Duitsers na WOII)
, Geschiedeniswerkplaats
Nb. 2 - Oostenrijk: Oostenrijk wordt in tegenstelling tot Joegoslavië wel door de Sovjets bevrijd en
bezet. Proces verloopt net zoals in Duitsland aanvankelijk.
1955 - De SU verlaat Oostenrijk voor een grote som geld; Oostenrijk wordt zo democratie
=> naast de som geld wilde de SU ook de garantie dat Oostenrijk zich bij geen enkel westers
bondgenootschap aansluiten (strikte neutraliteit)
Nb. 3 - Finland: Finland was tot aan WOI onderdeel van het Russische tsarenrijk. Na WOI werd
Finland tot aan het uitbreken van WOII een onafhankelijke staat. Bij het Molotov-Von Ribbentroppact
komt Finland weer bij de Russen te horen. Ondanks dit pact nemen de Duitsers Finland over in de
tweede helft van WOII. Na WOII wordt Finland “gefinlandiseerd”: Finland krijgt een parlementaire
democratie. Op het gebied van de buitenlandse politiek moest Finland welwillend neutraal staan
tegenover de SU (vergelijkbaar met situatie van Oostenrijk na 1955)
Nb. 4 - Baltische staten: Estland (Riga), Letland (Tallinn) en Litouwen (Vilnius)
Voor WOI behoorden de Baltische staten tot het Russische tsarenrijk. Na WOI werde ze onafhankelijk.
Ook de Baltische staten gaan conform Molotov-Von Ribbentrop weer bij de SU horen. Tijdens WOII
werden de Baltische staten eerst door de Russen en later door de Duitsers bezet. Na WOII werden de
Baltische Staten de 13de, 14de en 15de Sovjetrepubliek (direct onderdeel van de SU, dus anders dan
satellietstaten)
Europese eenwording tegen de achtergrond van de Koude Oorlog
De VS wilden dat er sprake zou zijn van (1) politieke samenwerking tussen de West-Europese staten,
want dan sterker tegenover de SU en (2) economische samenwerking, want Marshallhulp zou zo het
meest effectief werken
=> oprichting OESO - Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling
In de jaren ’50 komt meer serieuze samenwerking tot stand: EGKS (Europese Gemeenschap voor
Kolen en Staal) in 1952 met als leden: Nederland, België, West-Duitsland, Frankrijk en Italië
Waarom eerst samenwerking in die sectoren?
- belangrijke grondstoffen voor oorlogsvoering. Gedachte was het voorkomen van oorlog tussen
Duitsland en Frankrijk: als beide landen afhankelijk van elkaar worden bij oorlogsproductie/elkaar op
die gebieden gaan controleren, dan wordt oorlog tussen beide onwaarschijnlijker
1957 - Verdrag van Rome: dit verdrag legt de oprichting van de EEG vast. De EEG wordt een douane-
unie: vrij verkeer van goederen en diensten binnen de lidstaten, gemeenschappelijk tarief voor
handel met landen van uiten de EEG-zone
Koude Oorlog buiten Europa vanaf 1949
Mao Zedong neemt na burgeroorlog macht over in China. Tegenstander van communisten, Tsjang Kai
Tsjek (leider Kuo Min Tang, rechts-nationalistische partij) vluchtte naar Taiwan (eerder Formosa)
=> ondanks z’n verlies bleef hij door het Westen worden erkend als wettig vertegenwoordiger van
China: het China van Mao kwam dus niet in de VN Veiligheidsraad, maar Taiwan wel
Sovjet-Unie was hier allesbehalve blij mee en boycot aantal bijeenkomsten van de Veiligheidsraad
=> juist tijdens een van die bijeenkomsten werd belangrijke beslissing over situatie in Korea genomen
Korea-oorlog
In 1948 ontstaan twee Korea’s: communistisch noorden (Pyongyang; bondgenoot SU) en
kapitalistische zuiden (Seoul, bondgenoot VS). Scheidslijn tussen beide ligt op 38 ste breedtegraad
Kim Il-Sung (vader van Noord-Korea) wil testen hoe streng de grens beveiligd is en valt Zuid-Korea
binnen om te kijken hoe ver hij kon gaan (Stalin steunde niet)
1950 - Inval Noord-Korea in Zuid-Korea
