Emotionele ontwikkeling bij mensen met een verstandelijke beperking.
Belangrijke begrippen in de emotionele ontwikkeling. Een conceptueel kader.
Hoofdstuk 3 Het ontwikkeling dynamisch model van A. Dosen.
Fase 1: Adaptatiefase 0-6 maanden
Personen in deze fase worden heen en weer geslingerd tussen homeostase (innerlijke evenwicht,
veiligheid, rust) en disregulatie (overspoeld worden/zich verliezen t.g.v. honger, dorst, pijn,
vermoeidheid, teveel prikkels, gespannen sfeer). Men is volop bezig met fysiek aan passen aan de
buitenwereld. Baby -> aan het leven buiten de baarmoeder, volwassenen -> prikkels die op hen
afkomen. Vaak hebben deze mensen last van een lichamelijke ontregeling wanneer ze in een situatie
van disregulatie zitten -> koorts, psoriasis (schubben), hyperventilatie, motorische problemen,
epilepsie, eetproblemen als reactie op buikpijn.
Het innerlijke spanningsniveau van de cliënten in deze fase is snel ontregeld. Hypo- of hyperarousal
(voortdurend alert of juist niet). Spanningsniveau kan plots uit evenwicht raken. Clienten proberen dit
te reduceren door bijvoorbeeld zich vast klampen aan begeleiding, zichzelf wiegen of agressief
worden.
Bij de begeleiding van deze cliënten ligt de nadruk op reguleren. Begeleiding streeft naar minimaal
evenwicht, zoveel mogelijk innerlijke rust. Kleine signalenen moet je al op inspelen.
Fase 2: Eerste socialisatiefase 6-18 maanden
Relatie cliënt-begeleider staat centraal. Deze fase wordt ook wel gehechtheidsfase genoemd. Het
grote thema is: vertrouwen versus wantrouwen. Belangrijk binnen de begeleiding is gezamenlijkheid
enerzijds (WE-dentity) en structuur en grenzen anderzijds.
Fase 1 ging alle energie naar het verwerken van prikkels, fase 2 naar het bezig zijn met anderen.
Cliënten hebben nog geen eigen ‘ik’, kunnen niet functioneren zonder begeleider/ouder/verzorger.
Cliënt haalt zijn veiligheid uit personen. Cliënt kan de relatie ‘toetsen’, doet niet bewust uitdagen.
Fase 3: Eerste individuatiefase 18-36 maanden
Centrale thema is autonomie versus afhankelijkheid. Client heeft in vorige fase een veilige basis
kunnen opbouwen. Nu zal hij meer zaken durven en willen ondernemen. Kind wil uit de box,
woonkamer of tuin ontdekken. Heeft nog wel een duidelijke grens nodig, kan niet alleen op straat. De
boodschap van de cliënt is vaak: “ik kan het zelf”. Eigen wil wordt op een negatieve, koppige manier
duidelijk gemaakt. Verkent zo de wereld en de grenzen daarin. Begeleiding op afstand is belangrijk.
Zoeken tussen autonomie (loslaten) en beschermwaardigheid (ondersteunen, overnemen,
begrenzen). Laat het kind vrij, grijp in wanneer nodig.
Nadruk ligt nog op relatie cliënt-begeleider, hoewel de interesse voor anderen toeneemt. Je kunt iets
meer loslaten dan in fase 2, maar je moet er zijn voor het kind, zodat hij op je kan terugvallen.
Mislukkingen bij het kind mag gebeuren, als er maar een veilige basis is om op terug te vallen.
Fase 4: Identificatie fase 3-7 jaar
Centrale thema: initiatief versus geremdheid. Loslaten of verliezen. Groeien naar zelfredzaamheid en
hechten veel belang aan het oordeel van belangrijke anderen. Centrale vraag: “wat kan ik?”. Zoeken
naar positieve bevestiging. I-dentity wordt steeds meer ontwikkeld. Er zit behoorlijk verschil tussen
begin van deze fase (3 jarige) en eind van deze fase (7 jarige). Ontwikkeling van extern geweten naar
(beginnend) geïnternaliseerd geweten (eigen geweten). Van naast elkaar spelen naar samen spelen
en gevoel van samenhorigheid. Van fantasie denken naar beter realiteitsbesef. Van gebrek aan
empathie naar aanvoelen van emoties van anderen. Van impulsief denken naar beginnend overzien
en afwegen van consequenties. Nadruk ligt op ‘ik ben iemand, anderen zien mij’. Zijn nog wel
egoïstisch, echt empathie komt pas in fase 5.
, Van sociaal wenselijk gedrag mag meer verwacht worden dan in fase 4. Zoals luisteren/wachten
wanneer iemand praat. Voorbeeld functie van mensen is erg belangrijk. Vertrouwensrelatie met de
cliënt is ook erg belangrijk.
Fase 5: Realiteitsbewustwordingsfase 7-12 jaar
Verdieping van de vorige fase. Ontwikkelingen bijna volledig geïnternaliseerd geweten. Sterkere
samenwerking, oprechte vriendschappen. Meer interesse buitenwereld. Empathie. Realistisch
zelfbeeld. Leefwereld van de cliënt wordt opnieuw verruimd. Buitenwereld wordt belangrijker dan
thuissituatie of de voorziening. Begeleiding wordt meer voorwaardenscheppend en op een afstand.
Wel blijft het een veilige terugval basis bij onverwachte vragen of problemen. Groepsgebeuren biedt
ook mogelijke leermomenten, in tegenstelling tot vorige fase. Cliënten leren uit ervaringen, met
vallen en opstaan. Dit heeft meer effect dan alleen maar grenzen van buitenaf. Wel moeten risico’s
goed ingeschat worden en moet de cliënt eventueel beschermd worden.
Centrale thema is zelfvertrouwen versus minderwaardigheid. Cliënten binnen fase 5 hebben een
zekere geldingsdrang (behoefte om belangrijk te zijn). Ze willen erbij horen en aantonen dat ze het
(goed) kunnen. Minderwaardigheid komt naar boven wanneer er onvoldoende veilige basis is
gecreëerd in de vorige fases. Andere reden kan zijn: teveel eisen vanuit woon- of werkomgeving en te
weinig positieve stimulansen. Veilige basis is nodig om buitenwereld te verkennen. Naast
professionele begeleiding is een blijvend, ondersteunend netwerk belangrijk (vrienden, collega’s,
familie). Dit netwerk is mee bepalend voor de mate waarin de stappen naar buiten als positief
worden beleefd. Negatieve ervaringen kunnen leiden tot faalangst of problemen met sociale
interacties. Faalangst in fase 4 = angst gekoppeld aan concrete situatie of activiteit waarvan de cliënt
denkt deze niet aan te kunnen. Faalangst in fase 5 = een persoonlijkheidskenmerk. Er moet gewerkt
worden aan het zelfbeeld van de cliënt. Dit kan door positieve waardering, psychotherapie, erkenning
van groep (leeftijdsgenoten, medecliënten) en andere autoriteiten.
Aanbevelingen:
Door dit schema meer samenhang en een aanzet om deze complexe dimensie conceptueel uit te
werken. Dit was materiaal voor niet verstandelijk beperkte, hier moet nog meer onderzoek naar
worden gedaan. Hopelijk wordt de emotionele dimensie nog weterschelijker verankerd in
bijvoorbeeld de definitie van verstandelijke beperking en in het omgaan met probleemgedrag en
psychiatrische problemen van deze doelgroep.
