samenvatting
Spel in psychotherapie
Postmaster opleiding speltherapie 2024
, DragonDaan
Inhoudsopgave
Deel 1: de theorie.................................................................................................................................. 2
Hoofdstuk 1: inleiding- de plaats van spelpsychotherapie in het veld van therapeutische
theorieën en technieken .................................................................................................................. 3
Hoofdstuk 2: spel ............................................................................................................................... 6
Hoofstuk 3:het spel met affect- de betekenis van vroeg ouder-kindspel voor de
zelfontwikkeling ............................................................................................................................... 10
Hoofdstuk 4: spel en kinderpsychotherapie ............................................................................... 14
Hoofdstuk 5: onderzoeken naar de effecten van kindertherapie- van evidece-based naar
practice-based en vise-versa ........................................................................................................ 18
Hoofdstuk 6: het spel van therapeuten in opleiding .................................................................. 20
Deel 2: de techniek ............................................................................................................................. 23
Hoofdstuk 1: de spelkamer en de therapeut .............................................................................. 24
Hoofdstuk 2: de therapeutische ruimte- regels, grenzen en overgangen ............................... 28
Hoofdstuk 3: speltechnieken .......................................................................................................... 31
Hoofdstuk 4: Analyse van een spel ............................................................................................... 34
Deel 3: het spelmateriaal ................................................................................................................... 36
Hoofdstuk 1: het huis en het kasteel ............................................................................................. 37
Hoofdstuk 2: de zand- en watertafel ............................................................................................ 40
Hoofdstuk 3: de poppenkast, de pluche dieren en de poppen .............................................. 43
Hoofdstuk 4: het rollenspel, het winkeltje en de dokterskoffer .................................................. 48
Hoofdstuk 5: tekenen, schilderen en kleien ................................................................................. 52
Hoofdstuk 6: spelletjes- bord-, kaart- en bewegingspelen en spelen op de computer ........ 56
Deel 4: het proces ............................................................................................................................... 59
Hoofdstuk 1: speldiagnostiek ......................................................................................................... 60
Hoofdstuk 2: contextfactoren, behandelkader en kadergesprek ........................................... 62
Hoofdstuk 3: ouderbegeleiding- theoretische aspecten ........................................................... 65
Hoofdstuk 4: het therapeutische proces van het kind ............................................................... 69
Hoofdstuk 5: ouderbegeleiding- het proces in het praktijk ....................................................... 72
Deel 5: toepassingen .......................................................................................................................... 75
Hoofdstuk 1: zoeken naar houvast................................................................................................ 76
Hoofdstuk 2: spelpsychotherapie bij een meisje van vijftien jaar met een verstandelijke
beperking ......................................................................................................................................... 78
Hoofdstuk 3: spel en geloof ........................................................................................................... 80
Hoofdstuk 4: spelen over grenzen ................................................................................................. 82
Hoofdstuk 5: spel en cognitieve gedragstherapie bij kinderen met lichamelijke klachten .. 84
Pagina 1 van 86
, DragonDaan
Deel 1: de theorie
Pagina 2 van 86
, DragonDaan
Hoofdstuk 1: inleiding- de plaats van spelpsychotherapie in het veld van
therapeutische theorieën en technieken
1.1: Historie
In de jaren 50 van de vorige eeuw is met behulp van Buytendijk, Langeveld en Linschoten spel
als psychotherapie ontwikkelt. Langeveld richtte het Pedagogisch Instituut van Langeveld op,
waarbij de kernbegrippen voor kinderpsychologie: veiligheid, autonomie, exploratie en
socialiteit centraal stonden. Er werd gedacht dat kinderen op natuurlijke wijze spel lieten zien
en dat dit een manier was voor kinderen om zich te uiten. Spel werd ontrafeld en er werd
gezocht naar de betekenis achter spel. Edith Vermeer (1955) heeft veel bijgedragen op het
gebied van beeldcommunicatie. Zij heeft onder andere het spelschema en de indeling in
spelvormen uitgedacht (zie deel 1, hoofdstuk 2, 3 en 4). Hellendoorn heeft in 1985
beeldcommunicatie ondergebracht onder de cliëntgerichte psychotherapie. In het begin van
deze eeuw werd er meer evidence-based gewerkt en starten de BIG-opleidingen voor de
sociale wetenschappen en de GGZ. De opleiding beeldcommunicatie stopte in 2006. Spel in
psychotherapie bouwt voort op alle ervaringen en inzichten.
1.2: Spel als ontwikkelingsfenomeen en therapeutisch middel
Spel past in de natuurlijke ontwikkeling van kinderen. De reguliere therapeutische kaders
(psychodynamisch, cliëntgericht, cognitief-gedragstherapeutisch, systemisch, narratief en
oplossingsgericht) worden door speltherapie overstegen. Speltherapie neemt een algemene
plaats in als therapeutische basismethodiek. In de kern is speltherapie een expressieve
methode, waarbij het kind via spel (metaforisch en in beelden) zijn belevenissen uit. De
therapeut heeft de mogelijkheid om deze inhoud te begrijpen en samen te exploreren, te
verdiepen en te veranderen.
Kort samengevat (zie voor uitvoerige beschrijving deel 1 hst 2, 3 en 4) heeft spel de volgende
werkzame factoren (Schaefer):
➢ Spel is vrij en niet gericht op een eindproduct
➢ Spel zorgt voor een positieve stemming
➢ Spel zorgt voor gerichte aandacht
➢ Spel is een universeel middel tot zelfexpressie
➢ Spel heeft een dubbelzinnige relatie met de werkelijkheid
In spel wordt het ervaringen herhaald, veranderd of aangevuld, waardoor kinderen
elementen hiervan kunnen opnemen in hun gedragsrepertoire. Kinderen kunnen door middel
van spel leren, specifiek op sociaal gebied. Spel biedt de mogelijkheid om kinderen te
begrijpen en te helpen om negatieve ervaringen te verwerken. Spel is daarom een nuttig
middel (Schaefer):
➢ Spel reguleert negatieve effecten (stressvermindering)
➢ Spel helpt bij het verwerken van nare ervaringen
➢ Spel ordent en integreert op affectief en cognitief niveau nieuwe informatie
➢ Spel biedt een plek om nieuw gedrag en nieuwe oplossingen te oefenen
➢ Spel stimuleert de fantasie en divergent (creatief) denken
➢ Spel bevordert het inlevingsvermogen
1.3: spelpsychotherapie- algemene principes
Communiceren met kinderen via spelbeelden wordt de kortste weg genoemd om met
kinderen te werken aan negatieve affecten, omdat deze negatieve affecten dan draaglijk en
ontvankelijk voor verwerking blijven. Speltherapie heeft zowel invloed op de
hechtingssystemen als op de betekenis binnen de metafore wereld. Binnen de
spelpsychotherapie is het belangrijk dat:
1. De therapeut altijd actief meespeelt. De betekenis van symbolisch spel (en de
subjectief beleefde werkelijkheid) kan enkel goed achterhaald worden als een
therapeut actief meespeelt.
2. De therapeut communiceert met een kind in symbolische taal. Het bevragen van
kinderen over hun spel en tekeningen haalt hen uit het spel, wat voorkomen dient te
worden. Daarnaast geeft een therapeut geen eigen interpretaties over het gene wat
Pagina 3 van 86
, DragonDaan
een kind speelt; de therapeut kan namelijk een andere betekenis verlenen dan de
intenties van het kind waren.
De therapeutische rondhouding is hiermee volgend en invoelend. De spelpsychotherapeut
heeft nog enkele andere belangrijke taken:
➢ Opbouwen van contact
➢ Bieden van houdvast en een veilige relatie
➢ Het reguleren van affecten
➢ Het geven van psycho-educatie
➢ Het bekrachtigen van progressieve ontwikkelingen
1.4: mogelijkheden van spelpsychotherapie binnen de theoretische oriëntaties
Er zijn verschillende mogelijkheden om spel in psychotherapie bij kinderen in te zetten. De
manieren om spel te gebruiken kunnen worden onderverdeeld in 3 hoofdcategorieën:
1. Spel als fase in een behandeling. Het spel is gekoppeld aan een specifieke fase in een
behandeling en met een specifiek doel. Dit kan ingezet worden in zowel een
gestructureerde aanpak als een vrije aanpak. Enkele voorbeelden:
➢ In de beginfase: spel wordt ingezet om een werkrelatie op te bouwen en elkaars
vertrouwen te winnen. Daarnaast kan een therapeut via spel inzicht krijgen in
de kernthema’s- en schema’s.
➢ Spel met een gericht doel: spel kan bijvoorbeeld ingezet worden om kinderen
verschillende gevoelens te laten ontdekken.
➢ Als fase binnen een ongestructureerd integratief therapiemodel, zie Gil, helping
abused en traumatised children. Een integratie van verschillende
behandeltechnieken- en modellen, zonder dat er van te voren bepaald is
wanneer welke techniek wordt gebruikt.
➢ Als fase binnen een gestructureerd integratief therapiemodel, zie Geldard &
Geldard met SPICC. Spel vormt een vaste fase in een model waarbij ook andere
therapeutische technieken worden gebruikt.
2. Als een toepassing binnen therapeutische referentiekaders.
➢ Spel en metaforen kunnen worden gekleurd door de referentiekaders waarvan
uit wordt gewerkt. Wanneer een kind bijvoorbeeld zich in een onveilige
machtssituatie bevindt, zo dit nagespeeld worden met verschillende dieren.
3. Als een toepassing in diverse settingen. Denk hierbij aan:
➢ Ouder-kindspeltherapie; met als doel om de hechtingsrelatie te verbeteren.
➢ Gezinsspeltherapie: het hele gezin komt met behulp van speltherapie dichter
tot elkaar en leert weer beter met elkaar communiceren, samen spelen en
samenwerken.
➢ Groepsspeltherapie: een groepstherapie voor kinderen met vergelijkbare
ervaringen, zoals seksueel misbruik of ziekenhuisopname.
➢ Spel met volwassenen: spel bij volwassenen biedt ruimte om op
driedimensionele wijze uit te beelden wat met expressieve taal niet lukt.
1.5: Trends
De volgende trends zijn op dit moment gaande:
➢ Het oprichten van kortdurende gestructureerde trajecten op specifieke thema’s, zoals
rauw, echtscheiding of verbeteren van empathisch vermogen.
➢ Verbeteren van ouder-kindprogramma’s gericht op hechting.
➢ Ontwikkelen van lichaamsgerichte speltherapie
➢ Het ontwikkelen van gecombineerde methodieken (spel met een andere methodiek).
Pagina 4 van 86
, DragonDaan
1.6: Conclusie
Spelpsychotherapie heeft zich in de afgelopen decennia verder ontwikkelt: het kind en zijn
belevenissen staan centraal. De therapeut stelt zich doorgaans volgend op. Door de
ontwikkelingen op het gebied van neuropsychologie, kunnen hedendaagse speltherapeuten
binnen de therapie in bepaalde settingen directief en sturend optreden. Dit heeft de weg vrij
gemaakt voor het ontwikkelen van kortdurende trajecten, gericht op een specifiek doel. Spel
wordt tegenwoordig meer geïntegreerd met andere methodische technieken, zoals
systemische en cognitief- gedragstherapeutische interventies en ouder-kindinterventies.
Pagina 5 van 86
