Dit is Amsterdam: identiteit & beeldvorming
in kunst & architectuur
Inhoud
1. Is dit Amsterdam? Erfgoed, identiteit en beeldvorming –
Rixt Woudstra
2. Het Mirakel van Amsterdam en de positie van katholieken in de stad –
Esther Mulders
3. De Portugese Synagoge en Joods Amsterdam – Rixt Woudstra
4. De Grachtengordel: ontstaan, evolutie en beeldvorming van de 17-eeuwse stadsuitleg
– Sophie van Ginneken
5. De Dam als Lieu de Mémoire – Arjen van Koomen
6. De negentiende eeuw en het Paleis voor Volksvlijt – Gabri van Tussenbroek
7. Amsterdam en het Kolonialisme – Christian Bertram
8. Identiteit, beeldvorming en de toeristische stad (Amsterdam 1840 – heden) – Sophie
van Ginneken
9. Metrokunst en de Nieuwmarktrellen – Tim Verlaan
HC 1: Is dit Amsterdam? Erfgoed, Identiteit en Beeldvorming –
Dr. Rixt Woudstra (8 januari 2024)
Inhoud vak (slim om deze vragen na elk hc toe te passen op het onderwerp)
- Welke kunstwerken en gebouwen zijn in de beeldvorming onlosmakelijk verbonden met
Amsterdam?
- Hoe worden gebouwen of kunstwerken ingezet oom een idee te verspreide of een identiteit uit
te stralen?
- Welke veranderingen zijn er in de loop van de geschiedenis te zien qua beeldvorming over
Amsterdam?
- Is er een gemeenschappelijke stedelijke identiteit en hoe verhoudt deze zich tot de eigenheid
van bepaalde sociale, politieke of religieuze groepen in de stad?
Erfgoed & identiteit
Identiteit wordt uitgedragen door erfgoed
- Identiteit = gelijkheid (je identiteit bewijzen, bewijzen dat je de persoon bent voor wie je je
uitgeeft) en eigen karakter (wat maakt je uniek, wat is typerend)
- Erfgoed = dat wat is overgebleven uit het verleden, met name dingen van historische of
culturele waarde; cultureel erfgoed
Amsterdamse identiteit bestaat uit:
1. Materieel erfgoed
o Gebouwd erfgoed
▪ Dragers van de culturele identiteit van de stad, die midden in het heden staan,
maar tegelijkertijd een brug weten te slaan naar eeuwen geleden.
Stedenbouwkundige structuren, maar ook individuele gebouwen die
, interessant zijn vanwege hun geschiedenis/oorsprong of associatie met
bepaalde personen/gebeurtenissen
▪ (bijv. grachtengordel, revolutiebouw, algemene uitbreidingsplan van
Amsterdam (Nieuw-West), Amsterdamse School)
o Objecten in musea, publieke kunst, monumenten (kunst van Rembrandt in het
Rijksmuseum, monument op de Dam)
o ‘Populaire cultuur’
i. Bestaand: coffeeshops, snackcultuur (febo)
ii. Verdwenen: simpele broodjeszaken en de zuurkar = belangrijk onderdeel van
de joodse cultuur, arbeiders die haring en augurken verkochten
2. Immaterieel erfgoed → is niet stabiel, maar aan verandering onderhevig
o Taal: dialecten (Jiddische woorden uit de Joodse cultuur → Mokum, kapsones, gozer,
sorres, mazzel etc)
o Media: manieren waarop Amsterdam is afgebeeld (TV-series, zangers etc)
o Tradities
▪ Bestaand: gay pride (Amsterdam als tolerante stad)
▪ Verdwenen: hartjesdag op de Zeedijk (‘carnaval’ van Amsterdam)
▪ Teruggekomen: Stille tocht door Amsterdam
Beeldvorming
- Objecten, kunstwerken en gebouwen zijn onderdeel van onze identiteit, maar dragen
tegelijkertijd ook bij aan de beeldvorming van de stad
- Daniel Stalpaert: Uitleg van Amsterdam → vier bouwperioden waarin het huidige centrum is
gebouwd (eind 16e eeuw, tussen 1612-1614 en na 1600)
- Schilderijen droegen bij aan de beeldvorming over de grachtengordel, vaak perfectionistische
weergaves die afweken van de realiteit
o De Bocht van de Herengracht te Amsterdam – Gerrit Berckheyde (1671-1672)
beeldde hiermee een geïdealiseerde versie van de grachtengordel af (geen bomen en
zeer blauw water zodat je de huizen beter kunt zien, maar ook zodat het meer op
Venetië leek)
Onjuiste beeldvorming
Beeldvorming is niet altijd correct en toont vaak maar een eenzijdig beeld en kan hierdoor een
keerzijde hebben.
- De grachtengordel staat bekend om zijn 17e en 18e-eeuwse gebouwen, terwijl in realiteit meer
dan 2/3e van de grachtengordel pas na 1850 is gebouwd.
- Tegelijkertijd stonden er nog veel oude houten huizen in de 17e eeuw, maar deze worden
tegenwoordig totaal niet geassocieerd met de grachtengordel
- Ook is er geen aandacht voor de bestaande armoede en schamele woonsituatie van arme
arbeiders, die vaak in sloppen in steegjes woonden.
- Vanaf eind 19e eeuw worden grachten gedempt om hygiene te verbeteren
- Woningwet 1901: gaf aanleiding tot ‘sanering’ (afbraak) van de stad en in plaats bouwen van
sociale woningbouw van betere kwaliteit. Begin 20ste eeuw pas verbetering van de
woonomstandigheden en armoede in de stad.
Kenmerken woonhuis 17e eeuw:
- Vanaf 17e eeuw komt er regelmaat in het uiterlijk van kavels en gaan er op eenzelfde soort
manier uitzien.
- Exterieur: smal en hoog, baksteen, natuurstenen elementen, vooral trapgevels
- Interieur: voorhuis, spiltrap, bedsteden, balkenplafonds, non-specifieke functies
, Kenmerken woonhuis 18e eeuw:
- Exterieur: variatie in verschillende geveltypen (lijst-, halsgevels etc), (grotere) schuiframen,
natuurstenen decoraties, façades zijn soms volledig van natuursteen, baksteen speelt minder
grote rol
- Interieur: voor- en achterhuis, met lichtschacht, statige trappen, stucplafonds en ruimtes
kregen specifieke functies, veel meer aandacht voor interieur met luxe/exotische materialen,
schilderijen en tapijten
Conclusies college:
- Beeldvorming is niet altijd correct, of kan een keerzijde hebben
- (Gebouwd) erfgoed is niet onveranderlijk, maar wat en hoe iets bewaard of gerestaureerd wordt
zegt iets over hoe over die gebouwen gedacht werd in een bepaalde periode.
- Identiteit (en beeldvorming over identiteit) is niet stabiel, niet voor iedereen hetzelfde, maar
aan verandering onderhevig en valt altijd te bekritiseren en discussiëren
C.P. Krabbe, ‘Monumenten: Architectonische overblijfselen’, in Erfgoed: De
Geschiedenis van een Begrip, Frans Grijzenhout, ed. Amsterdam, 2007, p. 151-174.
Krabbe focust zich in dit artikel op de negentiende eeuw, waarin er wetenschappelijke interesse
ontstond voor historische gebouwen, standbeelden en andere objecten als uiting van de nationale
cultuur en geschiedenis. Deze verandering hing samen met de verschuiving van geschreven woord
naar beeld, waardoor er niet alleen maar kunsttheorieën verspreid konden worden, maar ook
daadwerkelijke beelden.
Ontwikkeling van de architectuurgeschiedenis in de 19e eeuw
- Zorg voor gebouwd erfgoed in Nederland begint in de 19e eeuw deels door invloeden vanuit
Frankrijk, waar een sloopwoede heerste tijdens de Franse Revolutie: de ‘revolutionairen’ kozen
voor verwoesting, maar tegenbewegingen neigden juist naar behoud van oude gebouwen als
getuigenis van het nationale verleden en kunstwaarde. Hierdoor spraken schrijvers/architecten
zich uit over dit vandalisme en pleitten ze voor behoud en bescherming van de monumenten
(gebouwen)
- Voorheen: De stad was een gebruiksobject en gebouwen werden alleen gewaardeerd vanwege
associatie met belangrijke gebeurtenissen of personen
- Verandering: Vooral plaats in de geschiedenis van de vaderlandse bouwkunst
(nationalisme) of kunstwaarde van belang
- 1842: Oprichting Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst
o Belangrijke ontwikkeling die belangrijke rol speelde in het bevorderen van kennis over
erfgoed
- Tweede helft 19e eeuw: restaureren is meer dan herstellen en repareren
o Ging niet zozeer om het terugbrengen naar hoe het gebouwd was, gebouwen kregen
een verschijningsvorm die ze nooit hadden gehad
o Gebouwd erfgoed kan worden gebruikt om een bepaald verhaal te vertellen of het aan
te passen aan een soort ideaalbeeld
o Pas vanaf ~1860 kwam er aandacht voor de gebruikte materialen en werden er
voorbeeldenboeken uitgebracht waaruit architecten motieven en ornamenten voor hun
eigen creaties konden overnemen (zoals het Grachtenboek van Caspar Philips)
- Architecten en bouwkunsthistorici spreken zich fel uit tegen vandalisme van gebouwen en
kunstwerken en pleitten voor restauraties en bescherming van monumenten, met als gevolg dat
overal in Europa grote restauratiecampagnes worden uitgevoerd.
o In de laatste kwart van de negentiende eeuw werd het recreëren van 16- en 17-eeuwse
Noord-Hollandse gebouwen populair onder architecten, wat zich uitte in gedetailleerde
en afwisselende façades, ornamenten en een afwisseling van bak- en natuursteen. Deze
stijl werd ‘oud-Hollands’ genoemd en gecombineerd met huiselijkheid.
