CS 4.2 Communiceren met persoon met dementie
Leerdoelen:
Benoemen wat de gevolgen van dementie zijn voor de communicatie
Uitleggen wat ROT, validation en snoezelen betekenen
Aangeven hoe je deze technieken in kunt zetten in de communicatie met dementerende
Literatuur:
Geelen, R. (2015). Dementiezorg in de praktijk - deel 2. doi:10.1007/978-90-368-0772-2
[via mijnBSL] Hoofdstuk 3: Contact- en communicatiestoornissen
Hoofdstuk 3: Contact- en communicatiestoornissen
3.1 Onbegrepen maakt ongemind
Dementie en andere hersenproblemen gaan vaak samen met problemen in de communicatie. De
persoon begrijpt jou niet goed en kan zichzelf niet of onvoldoende duidelijk maken. Soms merk je
alleen bij gericht luisteren dat er taalproblemen zijn, doordat iemand meer stopwoorden gebruikt of
in korte zinnen spreekt. Soms is er een stortvloed aan emotionele klanken, waarin je geen lijn kunt
ontdekken. Of kijkt de cliënt alsof deze water ziet branden, terwijl je toch een concrete aanwijzing
gaf. Dat geeft beiderzijds spanning en frustratie.
3.2 Gewoon of ongewoon?
In gesprek met de ander proberen we het bedoelde te begrijpen door te luisteren naar de woorden
en het zinsverband en te letten op andere signalen. Dit lukt ons schijnbaar automatisch, zonder
speciale moeite. Wat we denken brengen we moeiteloos en vloeiend onder woorden. Het gaat hier
om heel ingewikkelde, deels nog onbegrepen processen, waarbij ons hele brein betrokken is.
Met de leeftijd verandert het taalgebruik. Jongvolwassenen en mensen van middelbare leeftijd
praten eerder in korte zinnen, met veel verschillende woorden (vooral zelfstandige naamwoorden
en werkwoorden). Zo kan snel veel informatie worden overgebracht. Ouderen maken langere en
complexere zinnen
Bij alzheimerpatiënten wordt de spreektaal geleidelijk armer aan inhoud en weggelaten woorden
worden vervangen door lege woordjes zoals ‘dinges’ of ‘iets’. Of verwijzende woorden zoals ‘zij’ of
‘hij’, zonder dat duidelijk is om wie of wat het gaat. Bij frontotemporale dementie wordt de spraak
vaak korter, als een soort steno. Bij gevorderde dementie spreekt de persoon vaak helemaal niet
meer (mutisme).
3.3 Profel: taalstoornis
Voorbeelden:
Het spreken verloopt in vloeiende zinnen die voor de minder aandachtige luisteraar foutloos
lijken. De correcte zinsbouw verhult de vele ‘lege’ woorden en de onlogische of
onbegrijpeijke betekenis van het vertelde
Het spreken verloopt in verbrokkelde zinnen, met zo veel verminkte en niet-bestaande
woorden dat het bedoelde moeilijk of niet te volgen is
De persoon maakt niet-bestaande woorden of combineert onjuist bestaande woorden
Op een vraag van jou reageert de cliënt instemmend, terwijl meteen daarna blijkt je niet
begrepen bent
Definities:
Afasie: Stoornis in taal. Van de taalfuncties kunnen sommige verstoord en andere behouden zijn,
zoals spreken, lezen, benoemen van voorwerken, begrijpen van gesproken taal, nazeggen en
schrijven. Je hebt verschillende soorten afasie;
Expressieve ofwel motorische afasie: Vooral problemen in het taalgebruik: spreken,
schrijven.
Receptieve ofwel sensorische afasie: Vooral problemen in taalbegrip: het begrijpen van taal
en/of lezen
Gemengde ofwel globale afasie: Een combinatie van de eerste twee soorten.
Dysartrie: Door een verlamming of coördinatieproblemen van de spraakspieren, komt er een kink
in de kabel wat betreft het vormen van de spraakklanken. Er is een onvermogen om de
spreekbewegingen (ademdruk, stem geven, articulatie) vooraf te programmeren, te coördineren en
vervolgens vloeiend uit te voeren. Vaak zijn er afwijkingen in de toon en melodie van spreken
, (bijvoorbeeld vlak of hees spreken). Ook slik- en kauwproblemen komen vaak voor; soms kan de
persoon zijn speeksel niet meer in de mond houden.
Dysartrie kan ontstaan door beschadigingen in de hersenen (zoals bij de ziekte van Parkinson) of in
het spraaksysteem zelf: de tong, larynx of pharynx. De aandoening ontstaat veelal door infarcten in
de kleinere bloedvaten in diepere delen van de hersenen (subcorticale delen, zoals bij de ziekte van
Parkinson).
Wortsalat: woordenbrij, onbegrijpelijke en onsamenhangende spraak.
Mutisme: Onvermogen (of onwil) tot spreken
Tweesporengebrek: Gesprek waarbij de verhaallijn van persoon A los staat van persoon B (en
omgekeerd). Er is geen inhoudelijke reactie en afstemming op de boodschappen van de ander.
3.4 Stappenplan
Stap 1: werkroutines en opvattingen
Werkroutines: Voorspelbaarheid in wat gebeuren gaat, ritme en regelmaat helpen bij
communicatieproblemen. Zonder afwijking van het gewone en gewenste, is er minder noodzaak tot
communiceren daarover. In plaats van het willen begrijpen en het overbrengen van feiten, kan de
nadruk meer worden gelegd op directe persoonlijke aandacht. De taalkloof is dan minder een
spelbreker. Voor een periode kan worden bijgehouden wat de persoon wanneer en op welke manier
bedoelt of nodig blijkt te hebben.
Opvattingen: Communicatieproblemen wekken zowel bij de cliënt als diens begeleider
uiteenlopende negatieve emoties: bezorgdheid, spanning, angst, onmacht, verdriet, frustratie en
prikkelbaarheid. Daaronder zitten vaak gedachten die het onvermijdelijke versterken. We zijn ons
hiervan minder bewust. Belangrijk is dat ze niet alleen onze stemming direct beïnvloeden, maar ook
de lichaamstaal en het gedrag naar de ander.
Niet-helpende gedachten (bij mensen met taalproblemen):
‘Als ze haar best zou doen dan…’ Taalvermogen varieert, ze kunnen er niks aan doen.
‘Ik moet weten wat zij exact bedoelt’ is niet reëel, misverstanden/ communicatie kan ook
mis gaan bij mensen die wel taalvaardig in orde zijn.
‘Zonder communicatie is afstemming onmogelijk’ Let goed op, op welke momenten je
aan de manier van spreken en lichaamstaal ziet wat goed valt en wat niet. Dit vergoot de
kans om sneller in contact te komen
‘Spreken is goud’ Non-verbale signalen kunnen ook het gevoel bieden dat de persoon er
mag zijn.
‘Het taalprobleem moet verholpen worden’ bij afasie zullen er ook bij de beste trainingen
taalproblemen blijven. Er wordt geleerd om er zo goed mogelijk mee om te leren gaan.
Stap 2: Lichamelijk functioneren
Een algeheel lichamelijk onderzoek kan problemen opsporen die de communicatie mogelijk
negatief beïnvloeden, zoals suikerziekte, slechte vochtbalans en gehoor- en visusproblemen. Ook
de gebruikte medicijnen worden nagelopen op bijwerkingen, zoals sufheid en invloed op de
spraakmotoriek. De arts zal de ziektegeschiedenis nalopen. Zo kan door een operatie de
spraakmotoriek zijn aangetast, met dysartrie als gevolg.
Stap 3: Omgeving
Uiteenlopende omgevingskenmerken die meespelen:
Andermans mimiek en gebaren kunnen zien (verlichting, verblind door tegenlicht)
Ruis door andere geluidsbronnen, gesprekken
Contact in sociaal drukkere omstandigheden (groepscontact)
Mogelijkheid overzicht te houden
Ambiance, tolerantie en geduld van anderen
Vertrouwdheid van de omgeving
Stap 4: Wisselwerking
Achterhaal de persoonlijke levensgeschiedenis, gewoonten en voorkeuren. Lukt het om hierop in te
spelen, dan is al veel gewonnen en hoeft de persoon minder aan jou duidelijk te maken.
