Theorie van de geografe
Werkcollege 1
* Het geografisc chii: coofdithk 1 t/m 3
* Hand-oht
H1 – Op zoek naar fundamenten
Even droog als de Noordzee (vergelijking met het vak Aardrijkskunde)
Johann Gotried Herder, Duitse flosoof/theoloog: ‘Het huis is de aarde die de mens tot
woonplaats dient. Wie geografsche kennis ontbeert, ziet slechts willekeur en chaos. Wie
daarentegen geografsch onderlegd is, herkent een orde, vaste patronen in de inrichtng van
het huis en de wijze waarop mensen het bewonen.’
Zoals men de aarde met een huis kan vergelijken, zo kan men ook de geografsche
wetenschap zelf als een huis zien, als een grote, al oude villa met vele kamers (specialisatess
en vensters (benaderingens die elk een ander uitzicht bieden op de geografsche
omgevingen. Het huis bestaat uit verschillende kamers waarin verschillende natuur- en
sociaalwetenschappelijke geografen ziten. Het huis van de geografen heef aanhoudend
veranderingen ondergaan: er zijn in de loop der tjd delen aangebouwd, bestaande kamers
zijn opgeknapt of samengevoegd of gesplitst, het ene venster is dichtgespijkerd, het andere
recentelijk aangebracht, enzovoorts. Het boek is een wegwijzer in dit geografsshe huis:
welke historische ontwikkelingen hebben de geografsche wetenschappen gekend, hoe zijn
die ontwikkelingen te verklaren, welke gedaanten heef de geografe tegenwoordig en
waarom juist deze gedaanten?
Het woord geografe verwijst hier naar een vakweteniscap, naar een groep
wetenschapsbeoefenaren die kennis verzamelen (onderzoek doens, publiceren en
overdragen (onderwijs gevens. Het verwijst hier niet naar de geografsche werkelijkceid zelf,
dus naar (een deel vans de aardoppervlakte en haar bewoners.
De aandacht voor de ‘omgeving’ van een wetenschappelijke discipline was in de traditonele
wetenschapsgeschiedenis (studies voor 1975s betrekkelijk gering. Een wetenschap werd
opgevat als een betrekkelijk gesloten systeem, dat weinig invloed onderging van buitenaf.
Dit standpunt, alsof de geografe los van de maatschappelijke context kan worden begrepen
(maatschappelijk isolements, wordt wel internalistssh (internalistsshe gebiedsbesshrijving)
genoemd. Tegenover het internalisme staat het de sontextuele of externalistsshe visie: het
geografsche denken en zijn ontwikkeling ondergaan ook invloeden van buitenaf, van sociale,
politeke en economische factoren. Tegenwoordig geef de externalistsche visie in de
wetenschapsgeschiedenis de toon aan.
Het ontstaan van en de ontwikkeling in de geografe kunnen slechts begrepen worden
wanneer de maatschappelijke context niet uit het oog verloren wordt.
,Over afstanden en zelfdoding
De hniveriitaire geografe is weinig meer dan een eeuw oud. De geschiedenis van het
weteniscappelijke geografsche denken duurt al veel langer. eele wetenschapshistorici laten
de geschiedenis van de geografe beginnen bij de oude Grieken, dus in de klassieke oudheid.
Zeker is echter dat het niet-weteniscappelijke geografsche denken veel ouders is dan ruim
tweeduizend jaar. Ideeën over de mens als bewoners van de aarde, over de aarde als
woonplaats van de mens, over geografsche afstanden, over landen achter de horizon, zijn
niet voorbehouden aan wetenschappers. De oudste kaart ter wereld die tot op de dag van
vandaag bewaard is gebleven, is een stuk mammoetbeen waar iemand ongeveer 15.000 jaar
geleden zijn omgeving in graveerde.
Het gevoel van afstand kan bepaald worden door de associate die je bij het gebied hebt.
Mensen denken namelijk dat Istanbul verder weg ligt dan Athene. Dit heef vaak te maken
met associates die je bij het gebied hebt. Echter is het niet zo. Ook laten mensen zich
misleiden door wereldkaarten waarvan de breedte de hoogte overtref. Ook op de vraag of
er in bepaalde maanden meer zelfdodingen voorkomen dan anderen denkt men veel aan
mens-natuur relates (in de winters is het donker, treurig etc.s of aan sociale feiten (in de
winter heb je veel feestdagen en voelen veel mensen zich al snel eenzaams. Uiteindelijk blijkt
er geen duidelijk onderscheid te zijn. Toeval regeert. Het gaat hierbij om hoofd en hart: in de
geosofe (John Kirkland Wright,翯 1947) gaat het dus zowel om verstandelijke, cogniteve
kennis en voorstellen als om emotonele, afecteve beelden en gevoelens.
Geloofskennis en observatekennis
Uit geosofsche studies blijkt dat geografsche kennis van Europeanen tot in de 19 e eeuw uit
twee soorten bronnen afomstg is, namelijk als onfeilbaar beschouwde boeken en
geschrifen en de zintuigelijke waarneembare werkelijkheid. Bijvoorbeeld zichtbaar in ideeën
over de topografe van Europa in de middeleeuwen.
Bron 1: Bijbel, de aardse ruimte was ingericht naar Gods orde. Jeruzalem is het stralende
middelpunt.
Bron 2: Waarnemingen van kooplieden, zeevaarders en soldaten gedurende hun reizen.
Ruimtelijk bezien heef de observatekennis van individuen de overhand in hun woonplaats
en aangrenzende streken waarmee bijvoorbeeld handel wordt gedreven. eerder van het
woongebied af wordt de geloofskennis belangrijker.
,Visies op de relate mens-natuur
Mensen zijn in hun religieuze en artsteke denken altjd afankelijk geweest van de
natuurlijke omgeving. De Amerikaanse geograaf Clarence Glacken (1967s heef de talrijke
opvattingen die vanaf de Grieks-Romeinse tjd tot het tjdvak van de Industriële Revolute
bestonden over de betrekkingen tussen mens en natuur teruggebracht tot drie kernvisies:
1 De aarde is een door God voor de mens als hoogste levende wezen geschapen geheel
gereed huis waarvan de mens ‘huisbewaarder’ is.
2 De aarde met haar klimaat, reliëf en kunstvormen bepaalt (of beïnvloedt in elk geval in
sterke mates het doen en laten van de mens.
3 De mens wijzigt door middel van zijn inspanningen het aanzien van de aarde: dankzij zijn
arbeid is het natuurlandschap in een cultuurlandschap omgezet.
De mate waarin de visies geaccepteerd worden, verraadt de wijze waarop een samenleving
in meer algemene zin denkt over de mens. Er zijn, schematsch geformuleerd, twee elkaar
uitsluitende mensbeelden in het Westerse denken aan te wijzen.
- asteve,翯 voluntaristsshe mensbeeld: actef handelende wezens met een relatef grote
mate van vrijheid en verantwoordelijkheid voor het eigen doen en laten (visie 3s.
- passieve,翯 deterministsshe mensbeeld: de mensen zijn in hoge mate een product van hun
(maatschappelijke of geografsches omgeving, haast marioneten zonder veel vrijheid of
autonomie (visie 2s. In de middeleeuwen heef vanzelfsprekend visie 1 de overhand. In de
renaissance krijgen de 2e en 3e visie meer steun, vanaf de 17e eeuw zelf de overhand.
In het algemeen heef de milieuvervuiling aanleiding gegeven voor een verschuiving van
sterk antropocentrische opvattingen (waarin de mens dominant is, 1-3s naar meer
ecocentrische standpunten (waarin de natuur centraal staat, 5-6s. Zo onderscheidt milieu-
flosoof Wim Zweers zes houdingen die de mens ten opzichte van de natuur kan innemen.
, Ideeëngesshiedenis
Omschakeling van mentaliteitsgesshiedenis naar ideeëngeschiedenis. Het gaat niet meer
om de vaak onuitgesproken gedachten van ‘gewone’, anonieme mensen, maar om in
boeken verwoorde ideeën van grote en allesbehalve naamloze denkers. De studie van
historische ontwikkeling van standpunten, opvattingen en voorstellingen van
wetenschappelijk onderlegde denker als flosofen, theologen en historici heet
ideeëngesshiedenis. De wieg van de geografe als afzonderlijke en zelfstandige wetenschap
stond in de universiteiten in de tweede helf van de 19e eeuw. De wortels van het
wetenschappelijke geografsche denken reiken echter veel verder terug, namelijk tot in de
Grieks-Romeinse oudheid.
