ECONOMIE EN OVERHEIDSFINANCIËN
WEEK 1
Economie, overheidsfinanciën en overheidsbemoeienis
Wat is economie?
- Economie gaat over de keuzes die mensen maken, gegeven een beperkte hoeveelheid
middelen (schaars).
- Een econoom gaat ervan uit dat mensen die keuzes maken, die leiden tot het meeste ‘nut’
- ‘Nut’ kan je op verschillende manieren definiëren – winst, welvaart, geluk, werkgelegenheid
- Vraagstukken worden uitgedrukt in geld
Een econoom stelt dus vragen als:
- Hoe maken mensen keuzes?
- Wat is ‘nut’?
- Hoe verdeel je ‘schaarse middelen’?
Definitie ‘overheidsfinanciën’
- Deelgebied van de economie dat zich bezighoudt met de manier waarop de overheid omgaat
met geld
Overheidsfinanciën: vier belangrijke begrippen
1. Balans (bezittingen en schulden) (blz. 74)
2. Begroting (verwachte inkomsten en uitgaven)
3. Begrotingssaldo (EMU-saldo) (blz. 93)
4. Overheidsschuld (EMU-schuld) (blz. 97)
EMU = Economische en Monetaire Unie
1. Balans (bezittingen en schulden)
- Balans = verwijst naar de boekhoudkundige staat van bezittingen en schulden. Het is een
financiële overzichtsweergave die de activa (bezittingen) en de passiva (schulden en eigen
vermogen) laat zien. Het idee achter de balans is dat de activa en passiva gelijk moeten zijn.
- Activa = passiva
- Activa – bezittingen – financiële (de in geld uitgedrukte bezittingen - banktegoed,
investeringen) en niet-financiële activa (bestaan voornamelijk uit vaste activa - wegen,
bruggen, dijken, overheidsgebouwen, land, tastbare eigendommen)
- Passiva – schulden en verplichtingen – schulden (totale schuldenlast van de overheid,
waaronder uitstaande leningen) en andere verplichtingen (uitstaande rekeningen,
toekomstige pensioenverplichtingen en andere financiële verplichtingen)
- Eigen vermogen – het verschil tussen de activa en passiva. Het geeft een indicatie van de
netto financiële positie van de overheid.
,2. Begroting (verwachte inkomsten en uitgaven)
- De begroting van de overheid is een financieel plan dat de verwachte inkomsten en uitgaven
van de overheid gedurende een bepaalde periode weergeeft. Het doel van de begroting is om
de financiële activiteiten van de overheid te plannen, te coördineren en te controleren.
3. Begrotingssaldo (EMU-saldo) = het verschil tussen inkomsten en uitgaven van de overheid
gedurende een bepaalde periode
- Het EMU-saldo wordt berekend als het verschil tussen de inkomsten en de uitgaven van de
overheid.
- Wordt uitgedrukt als % van het BBP, en maakt dus internationale vergelijkingen mogelijk.
- Het EMU-saldo is een maatstaf voor het begrotingssaldo van een land binnen de EU, en het
wordt gebruikt om de financiële gezondheid van een land te beoordelen. De maatstaaf
bepaalt of beleid moet worden aangepast.
- Een positief begrotingssaldo betekent dat de overheid meer inkomsten heeft dan uitgaven,
terwijl een negatief saldo aangeeft dat de uitgaven de inkomsten overschrijden.
- Afgelopen 50 jaar telkens tekorten aanwezig > sterk opbouwende schuld
- Begrotingstekort mag niet hoger zijn dan 3% van het BBP.
- Verschillende meningen over begrotingssaldo;
- Tekort mag niet - tot jaren 50: gulden financieringsregel (blz. 100) (alleen lenen voor
investeringen)
- Tekort mag wel – met oog op stabiliseren van conjunctuur
Conjunctuur = schommelingen in de economische activiteiten binnen een bepaald gebied. Het
beschrijft de afwisselden fasen van groei en krimp in de economie. Wordt vaak gemeten aan de hand
van indicatoren, zoals BBP.
4. Overheidsschuld (EMU-schuld) (blz. 97) – Het totale bedrag aan schulden dat een overheid heeft
uitstaan.
- Schuld ontstaat als tekort telkens gefinancierd moet worden met lening.
- Volgens de regels mag de EMU-schuld niet hoger zijn van 60% van BBP.
- Schuldquote = EMU-schuld (teller)/ bbp (noemer) x 100% (blz. 97)
- In 2016 ca. 70%
,Waarom bemoeit de overheid zich met de economie?
Markt- en budgeteconomie
- Veronderstelling: overheid wil schaarse middelen zo inzetten dat een zo hoog mogelijke
welvaart wordt bereikt.
- In theorie zijn er twee manieren die worden gebruikt om middelen te verdelen
(allocatiemechanismen):
1. Marktmechanisme
2. Budgetmechanisme
Marktmechanisme = In een markteconomie wordt ervan uitgegaan dat de verdeling van goederen en
diensten wordt bepaald door de krachten van vraag en aanbod op een vrije markt.
- Het marktenmechanisme zorgt voor afstemming tussen vraag en aanbod
- “Onzichtbare hand’ zorgt voor optimale verdeling van welvaart
- Het concept ‘onzichtbare hand’ (econoom Adam Smith), suggereert dat individuen die
handelen om hun eigen belangen te bevorderen, onbedoeld bijdragen aan het algemeen
welzijn. Met andere woorden, de markt reguleert zichzelf en leidt tot een optimale allocatie
van middelen.
Budgetmechanisme (blz. 22, 180) = het besluitvormingsproces waarbij wordt vastgesteld welke taken
de overheid zal uitvoeren, hoeveel daarvoor mag worden uitgegeven en hoe die uitgaven zullen
worden gefinancierd.
- Plannen en afspraken zorgen voor een verdeling van de welvaart.
- Hier speelt de overheid een actievere rol in het reguleren en plannen van de economie.
Redenen voor overheidsbemoeienis:
1. Vanwege marktfalen (collectieve goederen, externe effecten en monopolies)
2. Vanwege politieke motieven (paternalisme/bemoeigoederen en inkomensongelijkheid)
3. Vanwege financieel-economische motieven (recessie/crisis en onevenredige hoge
uitvoeringskosten)
1. Vanwege marktfalen
- Collectieve goederen (blz. 31)
- De overheid kan productie ervan financieren om ervoor te zorgen dat ze beschikbaar zijn
voor iedereen
- Externe effecten (blz. 33)
- Overheidsinterventie kan nodig zijn om positieve externe effecten (onderwijs) te
bevorderen of negatieve externe effecten (milieuvervuiling) te verminderen.
- Monopolies (blz. 32)
- Overheidsingrijpen kan gerechtvaardigd zijn om monopolies te reguleren en te voorkomen
dat ze misbruik maken van hun marktpositie, wat kan leiden tot hogere prijzen en een
verminderde efficiëntie.
- Monopolie = dan is er maar een aanbieder
2. Vanwege politieke motieven
- Paternalisme (bemoeigoederen) (blz. 37)
- In sommige gevallen kan de overheid besluiten om in te grijpen in individuele keuzes om
burgers te beschermen tegen zichzelf (bijvoorbeeld regelgeving op het gebied van
gezondheidszorg)
, Paternalisme = situaties waarin de overheid actief ingrijpt in het leven van burgers, vaak
met de bedoeling om het welzijn van die burgers te beschermen of te bevorderen.
- Inkomensongelijkheid
- De overheid kan belasting- en uitgavenbeleid gebruiken om inkomensongelijkheid te
verminderen door middel van herverdeling van welvaart.
3. Vanwege financieel-economische motieven
- Recessie/crisis
- In tijden van economische neergang kan de overheid stimuleringsmaatregelen nemen,
zoals verhoogde overheidsbestedingen of belastingverlaging, om de economie te
ondersteunen en werkgelegenheid te stimuleren.
Recessie = een periode van negatieve economische groei die meestal wordt gekenmerkt
door een afnamen van het BBP
- Onevenredige hoge uitvoeringskosten
- In sommige gevallen kunnen de uitvoeringskosten van markttransacties te hoog zijn. De
overheid kan bijvoorbeeld openbare goederen leveren of toezicht houden op markten om
de efficiëntie te waarborgen.
Drie functies van overheidsingrijpen:
1. Stabilisatie: zorgen voor duurzame ontwikkeling en dempen conjunctuur (blz. 18, 37)
- De stabilisatiefunctie van de overheid heeft als doel de economische stabiliteit te handhaven
en schommelingen in de economische activiteit te beheersen.
- Voorbeeld; tijdens een economische recessie kan de overheid stimuleringsmaatregelen
nemen, om de economie te ondersteunen en de werkgelegenheid te stimuleren
2. Allocatie: zorgen voor een evenwichtige samenstelling van productie/consumptie, beïnvloeding
van de productie/consumptie (blz. 18, 30)
- De allocatiefunctie van de overheid richt zich op het toewijzen van middelen in de economie
om een efficiënte productie en distributie van goederen en diensten te bevorderen.
- De allocatiefunctie houdt in dat de overheid maatregelen neemt om ongewenste geachte
uitkomsten van de vrije markt recht te zetten en zodoende gewenste uitkomsten te realiseren.
- Overheidsinvloed op wat wordt geproduceerd en geconsumeerd
- Via regels en heffingen maakt de overheid sommige goederen duurder. Regels en subsidies
maken andere goederen juist goedkoper.
- Instrumenten; heffingen, subsidies, het verstrekken van leningen, wetgeving met gebods- en
verbodsbepalingen, garanties en voorlichtingen.
- Voorbeeld; via accijnzen op tabaksproducten kan de overheid proberen roken te ontmoedigen
en de gezondheid van de bevolking bevorderen
3. Verdeling: beleid gericht op redelijke inkomensverdeling, herverdeling van inkomen/vermogen
(blz. 18, 42)
- De verdelingsfunctie van de overheid is gericht op het verdelen van de welvaart en het
verminderen van ongelijkheid in de samenleving.
- Voorbeeld; progressieve belastingtarieven kunnen worden gebruikt om een meer
evenwichtige inkomensverdeling te bevorderen, waarbij hogere inkomens een groter deel van
hun inkomen aan belasting bijdragen dan lagere inkomens.
