2018, 2019 (Master) Inleiding Criminologie Rijksuniversiteit Groningen
Samenvatting literatuur week 1A: wat is criminologie en waar gaat het over?
Inleiding
Om te voorkomen dat de officiële reacties op crimineel gedrag al te zeer door emoties worden
beheerst, is in alle democratieën de berechting van misdadigers geheel of gedeeltelijk in handen gelegd
van onafhankelijke professionele rechters. Wij hebben daar ook al in de negentiende eeuw bewust
voor gekozen. Ook de criminologie levert een bijdrage aan een evenwichtige en humane reactie op
criminaliteit. Zij stelt objectieve informatie ter beschikking over onder andere de achtergronden van
crimineel gedrag, de effecten ervan op de slachtoffers en de betekenis van straffen voor daders,
slachtoffers en maatschappij. De criminologie probeert over dergelijk emotionele kwesties zo veel
mogelijk zakelijke informatie te verzamelen en deze systematisch te ordenen. Zij kan daarom worden
beschouwd als het onmisbare koele oog van de strafrechtspleging. De criminologie beoogt tevens een
bijdrage te leveren aan een op objectieve kennis gebaseerde publieke discussie over misdaad en straf.
Wat is de beroepsrol van de criminoloog?
Het is iemand die zich beroepsmatig toelegt op de bestudering van misdaad en straf maar daarbij, net
als de rechter, juist wanneer de emoties hoog oplopen, het hoofd koel probeert te houden. Hij streeft
naar een zo groot mogelijke mate van objectiviteit. Pas als alle relevante feiten en argumenten grondig
in beschouwing zijn genomen, komt de criminoloog toe aan zijn eigen, al dan niet emotioneel of
politiek, gekleurd, oordeel.
Wat is criminologie?
De criminologie als praktijkgerichte wetenschap
De criminologie is de wetenschap die zich bezighoudt met de bestudering van de aard en
achtergronden van menselijke gedragingen die door de wetgever strafbaar zijn gesteld en van de wijze
waarop de overheid en de overige maatschappij daarop reageert. Het wetenschappelijk object (de
criminaliteit) wordt bepaald door de inhoud van de strafwet. De meeste criminologen verzamelen
wetenschappelijke kennis over criminaliteit met de uitdrukkelijke bedoeling daarmee een bijdrage te
kunnen leveren aan een betere, dat wil zeggen effectievere en humanere aanpak ervan. De
criminologie kan worden gezien als een ontmoetingsplaats van beoefenaren van verschillende
wetenschappelijke disciplines.
- Criminologie als tak van de wetenschap is ontstaan in de 19e eeuw.
- Het onderwerp van criminologie is misdaad en de beheersing ervan.
Criminalisering: het invoeren van nieuwe wettelijke bepalingen waarop sancties zijn gesteld
Decriminalisering: het schrappen van bestaande strafbepalingen
Criminologie is een wetenschappelijke discipline waarin met wetenschappelijke waarnemingen
onderzoek wordt gedaan en waarin op basis daarvan theorieën worden geformuleerd én op hun
houdbaarheid getoetst door verder wetenschappelijk onderzoek.
Geschiedenis van de criminologie
Het Romeinse strafrecht was beperkt tot misdrijven tegen de staat of de openbare orde zoals
landverraad of godslastering. Zaken die tegenwoordig onder het strafrecht vallen, zoals diefstal of
mishandeling, werden in het Romeinse recht gezien als conflicten tussen burgers, waarbij het recht
geen interventie van de overheid voorschreef, maar een regeling bood voor conflictoplossing en
schadevergoeding. het was de taak van de familieoudsten om conflicten met andere families te
beslechten.
Accusatoir systeem: hier worden misdrijven beschouwd als particuliere aangelegenheden waarvan de
oplossing door overheidsbemiddeling tot stand komt
Inquisitoir systeem: hier worden misdrijven gezien als schendingen van het vorstelijke vredesgebod
waartegen dus de overheid met inzet van alle middelen moet optreden.
,2018, 2019 (Master) Inleiding Criminologie Rijksuniversiteit Groningen
De klassieke school (verlichting) – 17e eeuw (normatief)
Aan het eind van de zeventiende eeuw ontstond een culturele stroming en intellectuele beweging die is
aangeduid als ‘De Verlichting’. Het idee ontstond dat de mens in staat was door de rede (het gezonde
menselijke verstand) de wereld te begrijpen en te vormen. Het had ook betrekking op misdaad en
strafrecht. Verlichters wilden de absolute macht van de vorst aan banden leggen, rechtelijke willekeur
voorkomen en wrede straffen uitbannen. De meest invloedrijke uitdragers van deze verlichte ideeën
over misdaad en straf was Cesare Beccaria.
Cesare Beccaria
Hij was een Italiaanse filosoof die in 1764 het zeer invloedrijke manifest Dei delitti e delle pene (over
misdaad en straf) publiceerde. Hij was een volgeling van een belangrijke Franse verlichtingsdenker,
Jean-Jacques Rousseau, volgens wie wetten een maximaal geluk voor een maximaal aantal mensen
dient te bewerkstelligen. Volgens Rousseau berust de rechtsmacht van de staat op een maatschappelijk
contract dat de burgers vrijwillig zijn aangegaan. Criminaliteit was volgens Beccaria een overtreding
van dat contract en zou ook alleen in de mate van de inbreuk van dat contract moeten worden bestraft,
het zogenoemde proportionaliteitsbeginsel. Bovendien was wreed en overmatig straffen in strijd met
de utilitaristische principe: er zou daardoor minder geluk zijn. Het idee van utilitarisme noodzaakte
echter wel straf, want zonder straf zou misdaad te aantrekkelijk zijn voor velen. Strafzekerheid was
dus belangrijk, maar dan wel op maat (gelijkheidsbeginsel), op basis van duidelijke wetten
(legaliteitsbeginsel) en niet willekeurig.
- Het werk van Beccaria was zeer invloedrijk en kende ook verschillende Nederlandse
navolgers. Het legaliteitsbeginsel, gelijkheidsbeginsel en proportionaliteitsbeginsel zijn ook
nog steeds de pijlers van ons strafrechtsysteem.
De positivistische school – 19e eeuw (natuurwetenschap)
De beginselen van Beccaria staan tegenwoordig bekend als de klassieke strafrechtfilosofie. De term
klassieke school is echter pas later bedacht door aanhangers van alternatieve opvattingen. De
negentiende eeuw kenmerkte zich door een sterke ontwikkeling in technologie en wetenschap,
waaronder de sociale wetenschap en statistiek. Dit leidde tot een ander mensbeeld, waarin het idee van
de rationeel handelende mens op basis van nieuwe wetenschappelijke inzichten werd bestreden als
fictie. In plaats daarvan werd het denken over misdaad en straf sterk beïnvloed door de
natuurwetenschappen. Dit leidde tot een deterministisch mensbeeld.
Deterministisch mensbeeld
De vrijheid van handelen van de mensen wordt sterk beperkt door mogelijkheden en omstandigheden.
Menselijk gedrag wordt bepaald door factoren waarop die mens zelf weinig invloed heeft. Dus is ook
criminaliteit gedetermineerd gedrag. Deze stroming is later als ‘positief’ of ‘positivistisch’ genoemd.
Het woord positief wordt hier gebruikt in de zin van gebaseerd op waarnemingen; dit in tegenstelling
tot het wijsgerige en sterk normatieve karakter van de ideeën waarop de klassieke school was
gebaseerd. Positivisten bestrijden het idee van gelijke straffen, omdat dit verschillen tussen daders
veronachtzaamt. Gevangen zetten van misdadigers zou niet gericht moeten zijn op leedtoevoeging,
maar op behandelen en het voorkomen van herhaling.
De Italiaanse antropologieschool (medische wetenschap)
Antropologie is de studie van de mens. Deze stroming zocht de oorzaken van crimineel gedrag in de
mens zelf en was sterk beïnvloed door de medische wetenschap. Door systematische observatie
probeerde men de medische factoren te vinden die crimineel gedrag veroorzaken. Men was dus op
zoek naar de ‘criminele mens’. De belangrijkste naam verbonden met deze stroming is Cesare
Lombroso.
,2018, 2019 (Master) Inleiding Criminologie Rijksuniversiteit Groningen
Cesare Lombroso
Hij was een gevangenisarts die rond 1870 de uiterlijke kenmerken van zijn patiënten systematisch ging
observeren en registreren. Dit noemde hij de positivistische methode. Op basis van onderzoek van
ongeveer 3800 gevangenen en 383 schedels van gestorven misdadigers meende hij de uiterlijke
kenmerken van criminelen te kunnen benoemen: onder andere een laag voorhoofd, brede kaken, zware
wenkbrauwen, grote oren en weinig lichaamsbeharing. Hij publiceerde daarover in het boek L’uomo
Delinquente, de criminele mens. Hij beweerde dat criminaliteit zijn oorsprong vindt in het feit dat de
criminele mens is achtergebleven in het evolutieproces (atavisme) en biologisch gedetermineerd is om
delicten te plegen. Criminelen zijn vanuit biologisch perspectief een soort halfmensen, een overblijfsel
(of misbaksel) in de evolutie. Criminelen hadden de eigenschappen van ‘wilden’. Lombroso zijn
theorie was sterk door Darwins evolutietheorie geïnspireerd en wordt aanvankelijk de criminele
antropologie genoemd. Alhoewel de stroming erg in diskrediet kwam, wordt Lombroso beschouwd als
een van de grondleggers van de criminologie, nu Lombroso in beginsel als een van de eersten
wetenschappelijke onderzoeksmethoden toepaste.
Nazificering
De stroming is echter vooral in diskrediet gekomen door de ontwikkelingen in nazi-Duitsland. In de
context van de nazificering van Duitsland vanaf de jaren 20 werd het gedachtegoed van de criminele
antropologie doorontwikkeld tot de Kriminal-biologie. De gedachte dat bepaalde soorten mensen
gedetermineerd zijn tot bepaalde soorten crimineel gedrag en ook op uiterlijkheden herkenbaar zijn,
paste goed in de officiële rassenideologie van de nazi’s. In de Tweede Wereldoorlog heeft deze
ideologie geleid tot wat wel wordt genoemd ‘de grootste misdaad aller tijden’: de Holocaust. Meer dan
6 miljoen mensen zijn vermoord vanwege hun (vermeende) biologische oorsprong en daarbij uiterlijke
kenmerken. Door het nazisme was onderzoek naar biologische oorzaken besmet geraakt en
decennialang taboe in de criminologie.
De Franse milieuschool (sociologie en statistiek)
De tweede stroming binnen het positivisme is ontstaan door de sociologie en statistiek. De Franse
keizer Napoleon heeft aan het begin van de 19e eeuw op het Europese continent veel aspecten van een
modern overheidsapparaat ingevoerd die we vandaag de dag als vanzelfsprekend ervaren; een centraal
en uniform georganiseerd systeem van bestuurlijke overheden, politie, OM en rechterlijke macht.
Bovendien werden al deze overheidsorganen geacht registraties bij te houden van hun activiteiten,
zoals de burgerlijke stand en de justitiële statistiek. De Belgische wiskundige Quetelet was één van de
eersten die statistische methoden in de sociale wetenschappen toepaste. Quetelet stelde vast dat de
aantallen gepleegde misdrijven in een gebied betrekkelijk stabiel waren. Dit deed hem veronderstellen
dat hieraan niet de vrije wilsbesluiten van individuen ten grondslag lagen, maar maatschappelijke
wetmatigheden (bijvoorbeeld verstedelijking of armoede). Hij was een voorloper van de Franse
milieuschool die verbanden zocht tussen menselijk gedrag en kenmerken van de samenleving. Vooral
de Fransman Alexandre Lacassagne (1885) verdedigde een sociaal determinisme waarmee hij zich
sterk tegen Lombroso keerde: het is de sociale omgeving die iemand tot criminaliteit brengt. Een
beroemde uitspraak van hem is: Iedere maatschappij krijgt derhalve de criminaliteit die zij verdient.
In zijn proefschrift haalt de Nederlandse criminoloog Bonger het onderzoek aan van de Duitse
criminoloog Von Mayr. Aan de theorie dat crimineel gedrag voortkomt uit economische ontbering
ontleende Von Mayr de hypothese dat het aantal diefstallen gelijke tred zou houden met de prijs van
elementaire levensmiddelen (zoals brood) – stelen uit nooddruft.
De theorieën van Lombroso/Aletrino en Bonger/Von Mayr gelden als achterhaald.
Socialistische criminologie
De strijd tussen de antropologieschool en de milieuschool leidde tot studies die inzichten uit beide
richtingen integreerden en oorzaken van crimineel gedrag zochten in zowel biologische als
sociologische factoren. De bekendste is de ‘criminele sociologie’ van Ferri (1892). Het deel van de
criminologie dat vooral oog had voor maatschappelijke omstandigheden ontwikkelde zich van
criminele sociologie tot socialistische criminologie. In 1922 werd de eerste Nederlandse hoogleraar
,2018, 2019 (Master) Inleiding Criminologie Rijksuniversiteit Groningen
criminologie aangesteld, aan de Universiteit van Amsterdam. Willem Bonger bouwde voort op de
traditie van de Franse milieuschool, maar was ook socialist en sterk geïnspireerd door het marxisme.
Hij legde een sterk accent op de relatie tussen de ontwikkeling van de criminaliteit en van
economische condities. Ook was hij een van de eersten die wees op wat later de
witteboordencriminaliteit is gaan heten; criminaliteit door de maatschappelijke elite.
Nieuwe ontwikkelingen
Voortbouwend op de stand van de criminele antropologie en de criminele sociologie voor de oorlog in
Nederland ontstond de ‘Nieuwe Richting’. In de jaren ’50 werd de vooroorlogse erfenis van de
criminologie opgepakt door in het bijzonder enkele Utrechtse criminologen en strafrechtsgeleerden
wier namen nog steeds instituten sieren: Pompe, Kempe en Baan. Deze Utrechtse school probeerde het
leerstuk van de vrije wil te combineren met deterministische theorieën en in de strafrechtspraktijk toe
te passen: enerzijds de dader verantwoordelijk houden voor zijn gedrag, maar anderzijds ook oog
hebben voor de omstandigheden. Dit betekende onder meer dat de delinquent als mens moest worden
gerespecteerd: de wijze van bejegening was van invloed op recidive. De criminologie gold als
hulpwetenschap en diende vooral om de toepassing van het strafrecht te verbeteren. Het strafrecht
werd gezien als uiterst middel, met een sterk accent op behandeling en resocialisatie (minder op
straffen als vergelding).
Deze visie op de criminologie is nog steeds actueel!
Kritische criminologie en feministische criminologie
De kritische criminologie staat in veel opzichten haaks op de positivistische criminologie. Niet de
misdaad en de oorzaak ervan staan centraal, maar de problematische kanten van de strafrechtspleging.
Ook was de kritische criminologie meer gericht op normatieve analyses dan op empirisch onderzoek.
In de VS lag de nadruk vooral op de oververtegenwoordiging van zwarten in de gevangenis en onder
ter dood veroordeelden. In een latere fase kwam hierbij de opkomst van de feministische criminologie
die met name aandacht vroeg voor seksueel geweld en huiselijk geweld tegen vrouwen en meisjes.
Veramerikanisering van de criminologie
Een eerste voorbeeld zijn de studies van de Chicago-school naar de criminaliteit in bepaalde buurten in
grote industriële steden. De verklaring hiervoor werd gezocht in de maatschappelijke omgeving. Het
ging om oudere buurten met vervallen en goedkope huizen, waar de armsten van de stad woonden,
veelal immigranten en dus vele culturen met elkaar. Met als gevolg gebrek aan sociale cohesie en
gemeenschapsstructuren, en daardoor veel criminaliteit. Volgens Merton kwam de toegenomen
misdaad in Amerikaanse steden voort uit de tegenstelling tussen de officiële ideologie van de
American dream en de werkelijkheid van geringe kansen voor de migranten in achterstandswijken.
De Amerikaanse criminologie met zijn sociologische oriëntatie heeft een sterke invloed gehad
op de criminologie in Europa, mede door het wegvallen en deels besmet raken van de
Europese criminologie in de Tweede Wereldoorlog. Deze invloed is vandaag de dag nog
steeds herkenbaar in de Europese, maar ook in de Australische en opkomende Aziatische
criminologie.
Conclusie
Uit het historische overzicht blijkt dat de criminologie de afgelopen 120 jaar zich heeft ontwikkeld van
een hobby van filosofen tot een zelfstandige wetenschappelijke discipline. Tevens is duidelijk
geworden hoezeer de criminologie steeds beïnvloed is door ontwikkelingen in andere disciplines en
tevens telkens weer onderhavig is geweest aan de druk van de tijdgeest met de daarbij behorende
mens- en maatschappijbeelden. Ter onderscheiding van het vaak sterk ideologisch gekleurde discours
over misdaad en straf wordt binnen de criminologie thans sterk de nadruk gelegd op evidence-based
crime prevention, naar analogie van de beweging van evidence-based medicine. Het nieuwe begrip
crime science als alternatief voor criminologie geeft aan de oprichters grote waarde hechten aan de
toepassing van wetenschappelijke methoden.
, 2018, 2019 (Master) Inleiding Criminologie Rijksuniversiteit Groningen
Aandachtsgebieden binnen de criminologie
A. Beschrijvende criminologie/criminografie
Dit behelst de statistische verdeling van criminaliteit in tijd en ruimte. Het probeert antwoord
te krijgen op de vraag hoe het is gesteld met het niveau van de criminaliteit in een bepaald
land of in een bepaalde stad. Hiertoe wordt ook gerekend de statische beleidsinformatie over
de activiteiten van de verschillende onderdelen van het strafrechtelijk systeem (politie, OM, de
rechters en het gevangeniswezen).
B. Oorzaken van crimineel gedrag en criminaliteit (etiologie)
De etiologie houdt zich bezig met het onderzoek naar de oorzaken van crimineel gedrag en
criminaliteit. Hierbinnen hebben van meet af aan twee hoofstromingen tegenover elkaar
gestaan. De biologische en psychologische criminologie probeert te verklaren waarom
individuen met kenmerk X crimineel gedrag vertonen en personen met kenmerk Y niet. De
economische en sociologische benadering proberen criminaliteit te verklaren als
maatschappelijk verschijnsel. De psychologische criminologie zoekt naar de oorzaken van
crimineel gedrag, de sociologische richting probeert het niveau en de beweging van de
criminaliteit te verklaren.
C. Reacties op criminaliteit (penologie)
Informele reacties op criminaliteit zijn die van slachtoffers, potentiële slachtoffers en
omstanders. Formele reacties op criminaliteit zijn die van het politiële en justitiële apparaat.
Daartoe staan op verschillende niveaus allerlei middelen ten dienste van de autoriteiten, zoals
arrestatie en voorlopige hechtenis. De hoofdvragen zijn: hoe ziet de praktijk van de formele
reacties eruit, hoe verhoudt de praktijk zich tot de wettelijke regels en wat zijn de effecten
gelet op doelstellingen die in de strafrechtelijke literatuur dienaangaande worden genoemd?
Hieronder vallen ook subgroepen zoals politiewetenschap en de leer van de bij de opsporing
toegepaste technieken (forensic sciences). Andere disciplines zijn; de forensische psychiatrie,
de rechtspsychologie, de rechtssociologie en de rechtseconomie. Het gemeenschappelijke
kenmerk van deze (sub)disciplines is de empirische reflectie op het recht en de rechtspraktijk.
Voor zover zij zich richten op het strafrecht en de strafrechtspleging, zijn hun resultaten ook
voor de criminologie relevant.
D. Criminaliteitspreventie
Uit het penologische onderzoek is gebleken dat de effectiviteit van straffen vaak tegen valt.
Tegenwoordig wordt veel onderzoek gedaan naar de mogelijkheden voor
criminaliteitspreventie buiten de strafrechtspleging om. Criminaliteitspreventie is niet meer
uitsluitend gericht op potentiële daders. Aan de hand van praktijkexperimenten wordt de
effectiviteit van de verschillende vormen van preventie onderzocht. Deze worden vervolgens
vergeleken met de strafrechtelijke sancties.
E. Victimologie
Er is een groeiende belangstelling voor het slachtoffer. Deze specialisatie in de criminologie
poogt vragen te beantwoorden als: hebben slachtoffers van misdrijven bepaalde kenmerken
die hen predisponeren om slachtoffer te worden van criminaliteit? Wat zijn de psychische en
de materiële gevolgen van een misdrijf voor het slachtoffer? En: hoe kunnen deze gevolgen
het beste worden verzacht of weggenomen?
F. Zware criminaliteit
Hiertoe worden gerekend; levensdelicten, internationale misdrijven, terrorisme,
georganiseerde misdaad en witteboordencriminaliteit (maatschappelijke elite). Omdat ze zo
afwijken, worden ze afzonderlijk behandeld.
Einde samenvatting week 1A
