Schema’s – Bijzondere Overeenkomsten
Hoorcollege 1 en 2 – Nietigheid en vernietigbaarheden
• Constitutief vonnis: de rechter schept een nieuwe rechtstoestand of heft een bestaande
rechtstoestand op. Voorbeelden hiervan zijn ontbinding en vernietiging.
• Declaratoir vonnis: de rechter stelt een bepaalde rechtstoestand vast. Verklaring voor recht.
1. Wat is nietigheid?
a. Als een rechtshandeling nietig is, dan heeft deze geen rechtskracht.
b. Vernietigbaar
i. Geldige rechtshandeling, totdat deze door de rechter is vernietigd.
ii. Partij moet een beroep doen op vernietiging.
1. Uitzondering: algemene voorwaarden. Art. 6 RL oneerlijke bedingen
bepaalt dat oneerlijke bedingen de consument niet binden. De rechter moet
ambtshalve toetsen of een beding in een overeenkomst met een consument
oneerlijk is. Zo ja, dan het beding vernietigen.
a. Ratio: onwetende consument + financieel zwakke positie: zoekt
vaak geen rechtshulp. Doeltreffende bescherming consument.
b. Rechter mag buiten het door grieven ontsloten gebied treden, maar
niet buiten de rechtsstrijd van partijen.
iii. Vernietiging heeft terugwerkende kracht. De rechtshandeling wordt geacht nooit te
hebben bestaan. Er ontstaan een vordering uit onverschuldigde betaling.
iv. Fictie: juridisch gezien heeft overeenkomst nooit bestaan. In realiteit wel.
v. Wanneer?
1. Wilsgebreken (art. 3:44, 6:228 BW).
2. Handelingsonbekwaamheid (art. 3:32 BW)
3. Geestelijke stoornis (art. 3:34 BW)
4. Schending van een bepaling van dwingend recht die beoogt de zwakke
partij te beschermen (art. 3:40 lid 2 BW jo. boek 7 BW).
5. Speelt wanneer een particulier belang in het geding is.
vi. Let op: verjaringstermijn van art. 3:52 en 51 lid 3!
1. Een rechtsvordering tot vernietiging verjaart. Een beroep op een
vernietigingsgrond kan echter te allen tijde worden gedaan ter afwerking
van een op de rechtshandeling steunende vordering of andere
rechtsmaatregel. Dus ook na de verjaringstermijn verstreken is.
c. Nietig
i. Geldt van rechtswege. Rechtshandeling is van rechtswege nietig.
ii. De rechter spreekt ambtshalve de nietigheid uit.
iii. Nietigheid heeft terugwerkende kracht. De rechtshandeling wordt geacht nooit te
hebben bestaan. Er ontstaan een vordering uit onverschuldigde betaling.
iv. Fictie: juridisch gezien heeft overeenkomst nooit bestaan. In realiteit wel.
v. Wanneer?
1. Strijd met de openbare orde of goede zeden (art. 3:40 lid 1 BW).
2. Schending van een fundamenteel vereiste/vorm vereiste (art. 3:39 BW)
a. Tenzij uit de wet anders voortvloeit, zijn rechtshandelingen die niet
in de voorgeschreven vorm zijn verricht, nietig.
b. Hoe weet je of er een ander rechtsgevolg uit de wet voortvloeit?
Parlementaire geschiedenis en interpretatie. Zelden specifieke
bepaling in de wet opgenomen die anders voorschrijft.
c. Heeft het vormvereiste de strekking om overdracht nietig te
maken? Vaak is dit het geval bij essentiële vereisten, bijvoorbeeld
de inschrijving van een notariële akte bij levering van onroerende
zaak. Als het voorschrift niet in acht wordt genomen, zijn de
gevolgen voor het algemeen belang nadelig: geen registerfunctie.
, 3. Belangenverstrengeling (art. 3:43 BW)
4. Speelt wanneer een algemeen belang in het geding is.
2. Gevolgen van nietigheid
a. Nietigheden mogen niet verder reiken dan de strekking hiervan meebrengt. Dit betekent dat
altijd gekeken moet worden wat de norm die is geschonden beoogt te beschermen en of
nietigheid nodig is om het doel te bereiken.
i. VB: consumenten krijgt veel bescherming in een B2C-verhouding. Daarom is het
gerechtvaardigd dat een ingrijpende sanctie als nietigheid intreedt bij schending.
Minder beschermde regimes verlangen vaak een minder ingrijpende oplossing,
zoals bijvoorbeeld matiging van een boetebeding.
ii. Royal & Sun c.s./Universal Pictures à het moeten terugdraaien van een contract
moet zoveel mogelijk beperkt worden voor zover gerechtvaardigd door de norm.
iii. Renteswap-arrest à Bij het vaststellen van de gevolgen van de vernietiging
moeten ongerechtvaardigde resultaten worden voorkomen. Daarom zal de
dwalende cliënt, als aannemelijk is dat hij ook zonder de dwaling voor afdekking
van het renterisico zou hebben gekozen, zoveel mogelijk in de toestand moeten
worden gebracht waarin hij had verkeerd als hij bij het aangaan van de
overeenkomst niet zou hebben gedwaald.
3. Zoeken naar een tussenoplossing
a. Nadeel opheffen
i. Art. 3:54 lid 2 en 6:230 lid 2 BW
ii. Alleen bij dwaling en misbruik van omstandigheden. Niet bij bedrog!
iii. De vernietiging gaat niet door. In plaats hiervan wordt het nadeel opgeheven.
iv. Geen ‘alomvattend nadeel’, alleen opheffing indien aannemelijk is dat de
overeenkomst anders wel tot stand was gekomen (hetzij onder andere
voorwaarden).
v. Dwaling, art. 6:230 BW
1. Vano-arrest à Als een overeenkomst wordt vernietigd op grond van
dwaling, kun je geen schadevergoeding vorderen wegens wanprestatie ex
art. 6:74 BW. Er is namelijk geen overeenkomst meer. Aan de vordering
tot schadevergoeding moet dus OD ten grondslag worden gelegd.
2. Lid 1: voorstel wederpartij (declaratoir)
a. De wederpartij kan een voorstel doen om het nadeel op te heffen.
De rechter doet een declaratoir vonnis: stelt de rechtstoestand vast.
b. ‘Tijdig voorstel: niet zo laat dat de benadeelde niet meer gebaat is.
3. Lid 2: op verlangen van één der partijen (constitutief)
a. De rechter beslist of het nadeel is opgeheven in een constitutief
vonnis. Hierbij heeft de rechter een discretionaire bevoegdheid,
dus veel beoordelingsruimte.
b. De rechter legt de rechtsverhoudingen vast en schept hiermee een
nieuwe materiële rechtstoestand.
vi. Hoe stel je het nadeel vast?
1. Het wijzigingsvoorstel moet leiden tot een situatie die identiek is aan de
gevolgen van de overeenkomst die de vernietigingsbevoegde zou hebben
gesloten bij een vrije afweging.
vii. Wanneer wordt het nadeel begroot?
1. NJ 2002/106 à wederzijdse dwaling over bodemverontreiniging. Het
nadeel wat bij de overeenkomst is geleden: het stuk grond is eigenlijk veel
minder waard. Er worden kosten gemaakt voor sanering. Kunnen deze
kosten ook mee begroot worden bij het vaststellen van het nadeel? Als
tijdstip van begroting neem je dan het tijdstip van wijzigen van de
overeenkomst. Ja, dit mag, ook al gaat het hier om gevolgschade.
viii. Maetis arrest (HR 6 december 2019) à Maetis koopt alle aandelen van twee
vennootschappen en fuseert. Er heeft voorafgaand aan de koop due dilligence
plaatsgevonden. Later bleek dat de vennootschappen een onvolledige lijst hebben
, verstrekt aan Maetis. Maetis beroept zich dwaling en vordert opheffing van het
dwalingsnadeel.
1. Vernietiging is hier geen optie. Er heeft een fusie plaatsgevonden, dus
feitelijke terug levering is onmogelijk.
2. Maetis wilde de aanpassing van de koopprijs aan de hand van een formule
uit het contract laten berekenen.
3. Het Hof is van oordeel dat het niet mogelijk is om het nadeel op te heffen
aan de hand van deze formule, omdat deze is opgesteld voor het nadeel
heeft plaatsgevonden.
4. Hoge Raad: de rechter mag niet het verlangen van een partij tot wijziging
van de overeenkomst passeren, omdat hij de wijze van berekening van het
nadeel niet geschikt vindt. Het Hof had eventueel zelfstandig het nadeel
moeten vaststellen, al dan niet na nader onderzoek en zo nodig bij wege
van schatting. Art. 6:97 BW.
5. Dwalingsnadeel ¹ schadevergoeding, maar kan wel berekend worden langs
dezelfde regels. De overeenkomst die tussen partijen is gesloten staat hier
niet aan in de weg.
b. Beperken van de gevolgen
i. Art. 3:53 lid 2 BW à indien vernietiging van de overeenkomst erg bezwaarlijk is,
kan de rechter de terugwerkende kracht ontzeggen. De omvang van de
vernietiging wordt bepaald: over welke periode/welk deel van de ovk geldt de
vernietiging?
1. Dit speelt vooral bij duurovereenkomsten.
ii. Art. 6:278 lid 2 BW à beperking van de gevolgen van de ongedaan making van
een overeenkomst indien aan de keuze van een partij om een overeenkomst te
ontbinden/vernietigen, mede ten grondslag ligt dat de verhouding in de waarde van
prestaties inmiddels in haar voordeel is veranderd.
1. De oorspronkelijke waardeverhouding moet worden hersteld door
bijbetaling; dit moet niet zomaar kunnen.
2. VB: een huis is snel minder waard geworden. Koper probeert de ovk te
vernietigen, zodat hij de koopprijs terugkrijgt en de verkoper blijft zitten
met een huis wat minder waar is.
iii. Gelijktrekken gevolgen vernietiging/onverschuldigde betaling en
OD/schadevergoeding door schadebegroting toe te passen bij opheffen van het
nadeel.
1. De HR maakt een vergelijking: was er een andere overeenkomst gesloten
bij wetenschap? Zo ja, onder welke voorwaarden?
iv. Gratis Mobieltjes II à Art. 7A:1576 lid 2 jo 7:61 lid 2 BW
(consumentenkredietovereenkomst) vereisen dat in de overeenkomst de te betalen
koopprijs voor de mobiele telefoon afzonderlijk moet worden bepaald, zodat de
consument een onderscheid hiertussen kan maken. Een enkele vermelding van een
all-in prijs is niet afdoende. Als het telefoonabonnement inclusief toestel een
consumentenkredietovereenkomst inhoudt, dan dient de rechter ambtshalve te
beoordelen of partijen hebben voldaan aan het bepaalde in art. 7:61 lid 2 BW
(informatieverplichtingen). De rechter heeft ook de bevoegdheid om zo nodig
ambtshalve de kredietovereenkomst te vernietigen. In dat geval moet de provider
het bedrag terugbetalen en de consument moet de telefoon teruggeven. Echter is er
vermindering van de waarde van de telefoon door tijdsverloop, schade of het
achterwege blijven van restitutie van de telefoon. Dit komt allemaal voor rekening
van de provider.
1. Deze heeft geen vordering op de consument voor het gebruik/genot art.
6:278 BW (gebrek aan tegenprestatie: er is geen genot verschaft) of wegens
ongerechtvaardigde verrijking: harde aanpak vanuit de EU met het oog op
het effectiviteitsbeginsel. Effectieve bescherming van de consument is van
groot belang.
, v. Dexia à Een aandelenleaseovereenkomsten zal onder omstandigheden moeten
worden aangemerkt als koop op afbetaling (en huurkoop) in de zin van de Vijfde
titel A van Boek 7A BW. Dat betekent dat voor het aangaan van een dergelijk
overeenkomst toestemming vereist is van de niet handelende echtgenoot (art. 1:88
lid 1 sub d BW). Bij gebreke van die toestemming kan de overeenkomst door de
niet handelende echtgenoot worden vernietigd (art. 1:89 BW). Deze
rechtsvordering tot vernietiging verjaart drie jaar nadat aan de niet handelende
echtgenoot ter kennis is gekomen dat de overeenkomst is gesloten.
c. Partiële nietigheid
i. Art. 3:41 BW. Deel/specifieke bepaling uit de overeenkomst is nietig/vernietigbaar.
ii. Toets: staat het restant (het niet-nietige deel) gelet op de inhoud en strekking van
de handeling, in onverbrekelijk verband met het nietige deel?
1. Zo ja: geen partiële nietigheid
2. Zo nee: partiële nietigheid mogelijk
a. Gratis Mobieltjes II à de overeenkomst tot koop op afbetaling
werd vernietigd, maar de overeenkomst op telecomdiensten bleef
in stad. Dit is partiële vernietiging.
iii. Wanneer is sprake van een onverbrekelijk verband?
1. Objectieve benadering: blijft er zonder het beding een zinvolle, doelmatige
overeenkomst over? Om wat voor beding gaat het (kern/essentieel)?
2. Buena Vista à Hadden partijen de overeenkomst ook gesloten zonder dit
beding? Dit is een erg subjectieve benadering. De HR hanteert
tegenwoordig een meer objectieve benadering: partijbedoeling naar
achteren.
3. BP Europa SE/X à tankstations in Woerden hebben een
exploitatieovereenkomst gesloten met BP. Hierin staat een exclusief
afnamebeding met als effect dat de mededinging wordt beperkt. Strijdig
met Mededingingswet dus nietig beding. Is de instandhouding van de
rechtshandeling (zonder het beding) gerechtvaardigd gelet op: Aard,
inhoud en strekking van de rechtshandeling
a. Aard, inhoud en strekking van de geschonden regel
b. Belangen van alle betrokken partijen
c. Verdere omstandigheden van het geval?
à Ook bij een beperking van de nietigheid tot de exclusieve
afnameverplichting blijft nog een voor beide partijen zinvolle regeling
over. Niet alleen blijft het gebruik-deel met de wederzijdse rechten en
verplichtingen in stand, maar ook de exploitatieovereenkomst voor zover
het gaat om de inkoop van smeermiddelen en de exploitatie van de Mini-
mart.
à Het is niet van belang of partijen ook een overeenkomst hadden gesloten
zonder dit beding, maar of de overeenkomst objectief kan voortbestaan
zonder het nietige beding gelet op deze gezichtspunten.
à Ook meenemen: integrale nietigheid zou vooral een nadeel opleveren
voor de tankstations. Daarnaast zou BP niet gestraft worden voor
overtreding van de Mededingingswet.
4. Perenicova-arrest à bij kernbedingen is partiële nietigheid onmogelijk.
HvJEU verbiedt aanvullend recht, dus deze vorm van nietigheid werkt vaak
ook negatief door naar de particulier.
5. Jörös-arrest à HvJEU bevestigt de objectieve benadering voor het
criterium of een overeenkomst kan blijven bestaan zonder het beding.
iv. Splitsing: partiële nietigheid op niveau van een beding. Als een beding splitsbaar
is (geen onverbrekelijke verband) dan kan het partieel worden vernietigd.
v. Reductionistische uitleg: open geformuleerde bedingen. Niet toegestaan.
vi. Arbeidsrecht. In het arbeidsrecht zien we soms overeenkomsten waarbij enerzijds
de werknemers een voordeel wordt geboden (loon boven CAO-norm) maar
