1
Filosofie van de samenlevin
6.5 Het menselijk gelaat uit
In het werk van Heidegger staat de vraag naar ‘het zijn’ centraal. In het werk van Emmanuel Levinas
‘de relatie tot de ander’. De relatie tot de ander is een kritiek op het werk van Heidegger. Heidegger
spreekt alleen van de ander als een er-mede-zijn; de anderen zijn degenen waar we onszelf niet van
onderscheiden. Voor Levinas is de Ander degene die zich van mij onderscheidt. Waarbij hij zegt dat
we verantwoordelijk zijn voor het lot van de ander. ‘Alle mensen zijn voor elkaar verantwoordelijk,
en ik meer dan iedereen’.
Emmanuel Levinas (1905-1995) Zorg als moreel antwoord ; Dat Levinas de relatie tot de ander tot
het centrale thema maakt, heef te maken met de Jodenvervolging in de 2 e WO. De vragen waar hij
zich mee bezig houdt, komen voort uit zijn eigen levensgeschiedenis als Jood.
- Meer van het Zelfde
Filosofie is verovering van de wereld, het kennen en beheersen van de wereld (PP).
De westerse filosofie streef naar het bezit van de waarheid en een denken dat niet meer wordt
beperkt door iets wat onherleidbaar, ongrijpbaar en onbegrijpelijk is. De westerse filosofie herleidt
alles wat anders is tot het Zelfde. De mens plaatst zichzelf in het centrum van de wereld. Om deze
reden typeert Levinas de westerse filosofie als een ‘egologie’ (Mens staat centraal, ZELF)
- De Ander, met een hoofdleter
Levinas zijn filosofie is een kritiek op de westerse filosofie die al het andere tot het Zelfde of een
totaliteit herleidt, hierdoor wordt de Ander uitgesloten. Levinas schrijf het woord Ander met een
hoofdleter om aan te geven dat de Ander zich niet tot het Zelfde laat herleiden. Waar het hem om
gaat, is dat we in die andere mens de Ander erkennen, dat we het verschil tussen mij en de Ander
laten bestaan in plaats van het op te hefen. De Ander moet niet vergeten worden, want die stelt de
grens aan mijn vrijheid om de wereld in te richten zoals ik wil (PP).
- Het gelaat van de Ander
God spreekt ons aan in het gelaat van de Ander en roept ons ter verantwoording. Het goddelijke
manifesteert zich in het gelaat van de ander. De uitdrukking moeten we opvaten als: Gij zult de
ander niet tot hetzelfde herleiden en gij zult de ander als ander erkennen. Het kwetsbare gelaat van
de Ander roept mij om mijn verantwoordelijkheid te wonen. Het is een moreel appèl van de
weduwe, de wees of vreemdeling. God is niet te begrijpen, maar de mens ontmoet de God door de
kwetsbaarheid van Ander. ‘De ontmoeting met de Ander verstoort mijn zelfgenoegzame bestaan’
Door de Ander besef ik dat mijn vrijheid en verantwoordelijkheid niet willekeurig zijn, maar vorm
krijgen door zijn oproep. De Ander toont het oneindige en het ethische (PP).
- De ethische relate
Voor Levinas is ethiek de grond van alles. De ander maakt inbreuk op mijn bestaan en maakt het
besef los dat er iets niet klopt, ook al zeggen de regels en weten dat we juist handelen. De Ander
beschuldigt mij ervan zijn zelfgenoegen wereld af te sluiten voor het lijden van anderen. Wij zijn
verantwoordelijk voor het lot van de medemens. Door de verantwoordelijkheid te beperken tot onze
functie ontstaat de mogelijkheid om onze verantwoordelijkheid voor onze naast mede mens af te
schuiven. Het basisprincipe van zijn ethiek= ik ben voor iedereen verantwoordelijk, en ik meer dan
alle anderen.
- De problematek van de beul
Levinas wijst ook op ‘de derde’. Onze verantwoordelijkheid geldt ‘de eerste de beste’ ongeacht wie
dit is. Maar dit is niet één persoon, er is altijd een derde. Ook die derde persoon is mijn naaste. De
verantwoordelijkheid voor ieder ander heef haar grenzen. Deze grenzen worden niet bepaald door
regels, weten of beleid, maar door ‘de derde’ en al die anderen voor wiens lot ik verantwoordelijk
ben. Regels en weten moeten niet worden ingesteld om de orde te handhaven, maar om recht te
doen aan ieder ander als Ander. Problematiek als beul= een regel of wet maakt hoe dan ook
, 2
onderscheid tussen de een en de ander. Conclusie= dat we niet door algemene regels worden
verplicht voor anderen te zorgen. Zorgen is het lot van ieder ander, ongeacht wie, op ons nemen.
Paragraaf Hulpverlening uit Hoofdstuk 9
De filosofie van Levinas heef een impuls gegeven een de bezinning op hulpverlening. Het gaat om de
vraag van welke aard de relatie tussen hulpverlener en cliënt is. Het geldt voor allen aan wie in een of
andere professionele context mensen zijn toevertrouwd die zijn aangewezen op hun hulp of
begeleiding. Wanneer we vanuit het perspectief van Levinas spreken over de hulpverleningsrelatie
gaan we eerst aangeven wat die relatie niet is of zou moeten zijn:
- Het is geen eenrichtingsverkeer waarbij de hulpverlener zijn kennis overgiet
- Het gaat niet uitsluitend om een afstandelijke toepassing van technieken waarbij de eigen
persoonlijkheid van de hulpverleners helemaal buiten schot blijf.
- Het is geen pure persoonlijke verhouding op basis van gelijkheid
- Er is in de professionele hulpverleningsrelatie geen sprake van totale overgave of
beschikbaarheid van de kant van de hulpverlener
Het zou wel zo moeten zijn:
- Wel omgaan met de ethisch appel ; met de werkelijkheidservaring ; de ontmoeting met de
andere mens.
- Het is de ander die ‘hoger’ staat dan ikzelf, en die dus ontvanger is van mijn deskundigheid
als hulpverlener.
Het dilemma van de zorg ; Er zijn meer cliënten voor wie ik verantwoordelijk ben en mijn hulp nodig
hebben. De cliënt heef ook een naaste en die heef ook een naaste. Al die mensen hebben recht op
mijn inzet, ook al ken ik ze niet. Aan de hand hiervan kan worden begrepen dat hulpverlening en zorg
wel samen moeten gaan met een kwantificering van de zorg. Het gaat om het gelijktijdig optreden
van twee verhoudingen ; de verhouding tot de cliënt voor mij, tot de cliënten in de wachtkamer of op
de wachtlijst. (de verhouding tussen de ene cliënt voor me en al die andere cliënten PP).
Het gaat om een dilemma, want zelfs als er goede keuzes worden gemaakt, is kwantificering
noodzakelijk. Het voortdurende appel dat hulpverleners voelen kan en mag niet opgeheven worden,
zelfs niet door harder te gaan werken.
De ander is iedere ander ; Verheldert dit vanuit het denken van Levinas geschetste ‘vruchtbare’
dilemma de situatie van de hulpverlener werkelijk? Ja en nee. Ja, voor het gevoel van onbegrensde
verantwoordelijkheid. Nee, aangezien Levinas hier niet een specifieke beroepssituatie schetst, maar
een verhouding die voor ieder mens geldt. Een spanning die uitgehouden moet worden en een
dilemma die levend moet blijven.
De zorgrelate als algemeen menselijke relate ; Hiertegen kan men inbrengen dat het ook in de
zorgrelatie ‘om mensen gaat’ en dat de verantwoordelijkheid ook in de zorgrelatie een rol speelt.
Totale beschikbaarheid; Hoe is de dwang om totaal beschikbaar te willen zijn te onderscheiden van
de mateloze verantwoordelijkheid waarover Levinas spreekt.
1. Vormen van dwang om beschikbaar te zijn is niet gericht op het welzijn van de ander, maar in
feite een interne psychologische problematiek verraden die daarmee terugbuigt naar het
subject zelf.
2. De gedachten van de derde mens (en al die andere mensen) die eveneens een beroep doen
op mijn zorg en verantwoordelijkheid. De zorg moet worden verdeeld.
3. De verantwoordelijkheid van alle mensen wordt verdeeld over alle andere mensen dus ook
ikzelf voorwerp van hun zorg ben.
Religie komt niet voort uit zorg om het eigen bestaan, maar is uitdrukking van de zorg om de ander.
Edelmoedigheid is een subtiele vorm van ruil; de gastvrijheid van het etentje verraadt een netwerk
van wederzijdse verplichtingen. Het kan geen kwaad om die wederkerigheid ook in de zorg te
erkennen, want voor zorg wordt betaald.
