Tentamenstof – antropologie van de dood
Hoorcollege 1
Inleiding in de antropologie van de dood
Wat is de dood & hoe gaan we om met de dood?
“The last word must remain with life; the deceased will rise from the grip
of death and will return, in one form or another to the peace of human
association” – Hertz 1960
De doden blijven op de een of andere manier voort bestaan.
- Er is vaak een duidelijke opinie over het hiernamaals
- Als het biologische leven stopt is dat dan het echte einde? Nee, we
hebben altijd nog een houding of rituelen om die persoon op de een
of andere manier te kunnen transformeren tot een andere plek
(herinneren, hiernamaals, reïncarnatie). Hiermee willen we dat de
persoon blijft voortbestaan ook al moeten we afscheid nemen.
- Wij zijn altijd onderdeel van iets groters: families, sociale groepen,
gemeenschappen. Het is hierbij heel lastig voor te stellen dat het
gemeenschap sterfelijk is. Wanneer iemand sterft is het heel lastig
voor ons om geconfronteerd te worden met de sterfelijkheid van ons
gemeenschap.
Onvermijdelijke biologische dood en/maar voortleven
“wedergeboorte” opnieuw voortbrengen, herleving,
transformatie.
De dood is niet één gebeurtenis maar is een (langdurig,
gefaseerd) transitieproces.
Sterven, de dood en de doden
Cross-cultureel + anno hier & nu
Transformatie en transitie wat is de dood precies en wat houdt het in?
Wanneer is iemand biologisch dood: dat staat niet vast
Hersendood iemand wordt als doodverklaard
De dood is volgens antropologen niet zomaar een gebeurtenis maar het
wordt gezien als een proces. Iemand blijft na de dood alsnog wel
voortbestaan.
Learning from the dead
“i am doing research on the way in which the dead come into the lives of
the living in our society today, and how they make them act” – Despret
2021
“What does this dead person want of me? What is she waiting for? –
Despret 2021
- In alle samenlevingen zijn de doden aanwezig in ons leven.
- Zowel menselijke doden als niet menselijke doden
Dood & onsterfelijkheid
(Universele) doodsangst? (Universele) doodsontkenning door
onsterfelijkheid.
“Death and the reintegration in the group” – “of all sources of religion, the
supreme and final crisis of life – death – is of the greatest importance –
Malinowski 1992
,Religie functionele response op idee van eindigheid: geeft troostend
gevoel van onsterfelijkheid; doodsrituelen herstellen de groep.
Onze eigen sterfelijkheid vinden we moeilijk te accepteren. De confrontatie
met onze sterfelijkheid zien we als beangstigend.
Sommige wetenschappers zijn ervan overtuigd dat de angst voor de dood
universeel is. Het is wel iets wat we door de tijd heen en in
verschillende samenlevingen veel zien.
Is het werkelijk universeel? Valt te betwijfelen, maar de moeite met
acceptatie van sterfelijkheid heeft wel verschillende implicaties.
Het gaat hierbij met name over het niet meer bestaan (niet de biologische
dood). We proberen dit vaak om te buigen naar onsterfelijkheid (doorgaan
van leven na biologische dood).
“The rites of mourning, the ritual behavior immediately after death, can be
taken as pattern of the religious act, while the belief in immortality in the
continuity of life and the nether world, can be taken as the prototype of an
act of faith” – Malinowski 1992
Doodsrituelen (Hertz): zorg en angst (pollutie) meerdere dimensies
- Er moet iets gebeuren met het lichaam: fysiek (hygiëne) maar ook
niet-fysiek anders gaan de doden dwalen.
The terror of death – Becker 1973
Doodsangst menselijke drijfveer
Terror management theory: omday we ons moeten verhouden tot
sterfelijkheid komen we in actie en gaan we dingen doen.
“Without mortality, no history, no culture – no humanity” – Bauman, 1992
“Symbolic immortality” – Lifton & Olson 1974
Sigmund Freud (1856-1939) & Carl Gustav Jung (1875-1961)
Doodsangst onsterfelijkheid zinvol leven in de belofte van
continuïteit:
- Theologisch religieus, geloof, hiernamaals, sterfelijkheid omzetten
in onsterfelijkheid.
- Biologisch voortleven in het nageslacht (idee van natiestaat, ik zal
sterven maar de natie zal nooit uitsterven).
- Natuurlijk we blijven altijd onderdeel van de natuurlijke cyclus.
- Creatief door mijn creatieve werk kan ik voortleven, mijn
nalatenschap. De persoon blijft voortbestaan in het werk wat de
persoon heeft geleverd.
- Experiental ervaringsgericht, de ervaring, bijvoorbeeld door
langdurige meditatie en drugsgebruik. Hierdoor kunnen mensen ook
het gevoel krijgen dat ze onsterfelijk zijn.
- Digitaal, virtueel het digitaal of virtueel voortbestaan
- Techno-wetenschappelijk cryonisme
Mensen willen hun eindigheid ombuigen naar oneindigheid
Angst – ontkenning/onsterfelijkheid
Ambivalente houding & attachment levenden – doden:
,“Surviving relatives want to break and at the same time prolong their
association with the deceased – Robben 2018
We moeten accepteren dat de overledenen er niet meer is, maar
tegelijkertijd willen we helemaal geen afstand doen.
Doodsrituelen – overgangsrituelen
Het belang dat wij hechten aan
doodsrituelen.
In hoeverre is dit model toe te passen
in verschillende contexten (moet
breder zijn dan een specifieke
context).
Pijlen gaan beide kanten op: de
levenden en doden zijn continu met
elkaar verbonden.
Model van Gennep – werkt vanuit het gegeven dat wij door ons leven heen
te maken krijgen met
levensfases.
Van Gennep:
nabestaande kunnen
zich niet blijven
verhouden tot de
oude status. Het
dwingt ons om
bepaalde handelingen
uit te voeren om ons
te breken/scheiden. Hier zijn verschillende rituelen voor om te breken met
de oude status (rituelen om te breken met overledenen). Na het breken:
belangrijke periode, de overgang die gemaakt moet worden: liminal
status.
Liminal status limbo, status waarin de dagelijkse gang van zaken er
even niet toe doet, voor zowel overledenen als nabestaande. (bij partners,
van echtgenoot naar weduwe).
Rites of corporation Het een plek geven dat de persoon is overleden
(hiernamaals, sieraden, materialiteit), kan gepaard gaan met rituelen en
handelingen
Rites of separation rituelen om te kunnen breken met de overledenen.
American afterlives: Ghosts in the commodity
“Because death, both socially and biologically, is more of a process than a
sudden event (Hertz 1960) the corpse has also been called a liminal object
suspended between two states, two worlds:
As a ‘postmortem subject’ and a commodified object, the corpse disrupts
stable dualities between subjectivity and objecthood” – Dawdy 2020
, In het object blijft de persoon nog heel erg aanwezig.
The ambiguity of the corpse
“This between-ness does not frighten or repel people who embrace them.
It brings them comfort” – Dawdy 2020
“Not so much keepsakes as transformation of their loved ones into
another, continuing form” – Dawdy 2020
“A cremation portrait is not just a representation of deceased, it is them –
Dawdy 2020
Shannon Lee dawdy & Ontologie & Anne Allison
“Are the dead here humans or things … treated as a sacred or mere
goods” – Allison 2021
“Mortuary rituals get ‘empied out’ when the others who once managed
these rituals no longer do so on no longer exist – Allison 2021
Technology of automation (automated graves, humanoid robots) …
standing in for the sociality of caring for the dead social prothesis –
Allison 2021
Ontologie: wat voor plek kunnen we de dood en de doden in ons bestaan
geven?
Dood als transformatieproces
Antropologie van de dood & doodstudies
Closure or conflict?
Collectief individueel
Mourning, grief & culturele tranen
Mourning: collectieve uitingen
Grief: persoonlijk verlies
Culturele tranen: het huilen van mensen is cultureel gevormd. In
andere culturele context kan het zijn dat huilen helemaal niet
gepaard is met het verwerken van verlies. Verlies gaat niet per
se gepaard met bepaalde emoties
Post- & pre-mortem
Ongewone & gewone dood
Parochalisering, folklorisering, exotisering… “how others die” –
fabian 1972
“Wetern attitudes towards death” – Ariès 1974, 1981, 1983
Death studies > decolinizing & radical death studies
Memento mori – Ars moriendi
Attitudes – Mentalités
De getemde dood (vroege middeleeuwen)
De eigen dood (v.a. 12e eeuw)
De dood van de ander (v.a. begin 18e eeuw)
Kudokushi – Verboden, onzichtbare dood – wilde, omgekeerde dood
De huizen waarbij mensen zijn overleden waar het langere tijd heeft
geduurd voordat daarachter is gekomen.
Literatuur week 1:
