Tentamen forensische behandel- en zorgprogramma’s 2024
Samenvatting en leerdoelen van de cursus
Deze cursus verschaft kennis over het behandelingsproces in forensische instellingen en
introduceert een aantal behandelmodellen die worden toegepast op forensisch psychiatrische
patiënten. De cursus slaat een brug tussen theorie en klinische praktijk en biedt studenten
tevens een kader voor hun observaties tijdens hun stages. Op deze manier kunnen studenten
verbanden leggen met klinisch wetenschappelijk onderzoek, en ontwikkelen zij het vermogen
om behandelaspecten voor verschillende forensische doelgroepen te evalueren en toe te
passen. In de cursus wordt ook aandacht besteed aan wetgeving die van toepassing is op de
verschillende doelgroepen.
Na het succesvol afronden van de cursus is de student in staat:
• Kennis over het starten van een behandelplan op basis van drie belangrijke
uitgangspunten, te weten psychopathologie/diagnose, risico- en beschermende
factoren en het delict (zie forensische psychopathologie). Het RNR-model is hierbij
leidend en elementen uit het Good Lives model en waar mogelijk de positieve
psychologie worden hierbij betrokken (1.1; 1.4).
• Kennis van de principes van diverse behandelplannen en evidence-based
behandelprogramma's, zoals Schematherapie, Seksueel Overtreders Behandeling,
Agressie Regulatie Training, verslaving en EMDR (1.5; 1.6)
• Kennis van de basisprincipes van gedragstherapie (FA/BA) en kennis van
terugvalpreventie en hoe deze toe te passen in het klinisch-forensisch werkveld (2.4).
• Inzicht in klinische casussen en hoe concreet gewerkt wordt met forensische patiënten
(2.4).
• Inzicht in de theoretische kaders die ten grondslag liggen aan de behandelprogramma’s
en kennis van hoe deze theoretische modellen moeten worden toegepast op individuele
gevallen (3.1; 3.2).
Kennis en inzicht
- Kennis van en inzicht in de kernconcepten en theoretische modellen (en de
ontwikkelingen daarin) van de psychologie van gezondheid, ziekten, welzijn en groei,
zoals die in de gezondheidszorg, in het bijzonder in de geestelijke gezondheidszorg,
worden gebruikt. Kennis van en inzicht in probleemgedrag en de determinanten en
gevolgen daarvan;
- Kennis van en inzicht in redeneer- en oordeelsvorming en besluitvormingsprocessen bij
het bevorderen van psychische gezondheid, gebaseerd op uitkomsten van
evaluatieonderzoek; en kennis van en inzichten in de psychologische praktijk van het
indiceren van psychologische interventies;
- Kennis van en inzicht in de grondslagen, de inhoud (advisering, begeleiding en
gedragsverandering), en de empirische onderbouwing van psychologische
interventiemethoden en/of psychotherapeutische technieken;
- Voldoende kennis van en inzicht in methoden en technieken van wetenschappelijk
onderzoek op het gebied van biopsychosociale factoren van geestelijke gezondheid en
welbevinden om (zelfstandig) fundamenteel en/of toegepast wetenschappelijk
onderzoek te verrichten en de resultaten daarvan te rapporteren;
- Kennis van en inzicht in de organisatie van diensten ter bevordering van de geestelijke
gezondheid (bv. op het gebied van geestelijke gezondheidszorg; coaching; onderwijs;
human resources).
1
, Tentamen forensische behandel- en zorgprogramma’s 2024
2. Kennis en begrip toepassen
- Het vermogen om te gaan met interventieprotocollen en de competentie en
vaardigheden om een psychologische training of interventie op te zetten, uit te voeren en
te evalueren (advies, begeleiding en gedragsverandering);
3. Oordelen
- De flexibiliteit om standpunten te wijzigen en aan te passen in geval van verwerving van
nieuwe kennis;
- Het vermogen om een wetenschappelijk argument te formuleren en met o m te gaan,
zelfs in complexe situaties bij gebrek aan volledige gegevens.
2
, Tentamen forensische behandel- en zorgprogramma’s 2024
Inhoudsopgave
Samenvatting en leerdoelen van de cursus ........................................................... 1
Hoorcollege 1: Behandeling van zedendelinquenten ............................................. 4
Behandelprotocol Seksueel Grensoverschrijdend Gedrag: module theoretische handleiding ...... 4
Hoorcollege 2: VRAPT ........................................................................................ 15
Klein Tuente et al. (2020) VRAPT vs waiting list control ............................................................. 15
Hoorcollege 3: Behandeling van psychotische stoornissen ................................. 21
Landelijk zorgprogramma voor forensisch psychiatrische patiënten met psychotische
stoornissen (hoofdstuk 3: modellen) ...................................................................................... 21
Landelijk zorgprogramma voor forensisch psychiatrische patiënten met psychotische
stoornissen (hoofdstuk 7: behandeling) .................................................................................. 22
Landelijk zorgprogramma voor forensisch psychiatrische patiënten met psychotische
stoornissen (hoofdstuk 8: modellen) ...................................................................................... 24
Hoorcollege 4: Behandeling van verslaving ......................................................... 30
Zorgprogramma forensische verslavingszorg: voor cliënten met problematisch middelengebruik
en (een risico op) delictgedrag. (hoofdstuk 3: behandelmodellen) ............................................ 30
Hoorcollege 5: De therapeutische relatie ........................................................... 39
Zorgprogramma forensische verslavingszorg: voor cliënten met problematisch middelengebruik
en (een risico op) delictgedrag. (uit hoofdstuk 3: behandelmodellen) ....................................... 39
Hoorcollege 6: Cognitieve gedragstherapie......................................................... 47
Van Dorsten, M., ten Broeke, E., & Korrelboom, K. (2014). Protecollaire behandeling op maat: een
casusbeschrijving.................................................................................................................. 47
Vrinten, K., Keulen-de Vos, M. E., Schel, S., Cima, M., & Bulten, E. (2015). De delictanalyse in de
forensische zorg. ................................................................................................................... 48
Hoorcollege 7: Terugvalpreventie ....................................................................... 57
Behandelprotocol Seksueel Grensoverschrijdend Gedrag: module terugvalpreventie ............... 57
Hoorcollege 8: Schematherapie in de praktijk ..................................................... 63
Bernstein et al. (2021) Schematherapy for violent PD oZenders ............................................... 63
Driessen & ten Broeke (2014) Schematherapie en EMDR gecombineerd bij complexe
traumagerelateerde problematiek .......................................................................................... 63
Hoorcollege 9: EMDR en WW&W protocol........................................................... 69
3
, Tentamen forensische behandel- en zorgprogramma’s 2024
Hoorcollege 1: Behandeling van zedendelinquenten
Behandelprotocol Seksueel Grensoverschrijdend Gedrag: module theoretische
handleiding
Psychische kenmerken subgroepen
Pedofiel Kind misbruiker
Slachtoffers buiten eigen familiekring Slachtoffers binnen bekende kring
Slagen niet in intieme volwassen relaties Slagen wel in intieme volwassen relaties
Ø Door gebrek aan emotionele
congruentie met volwassenen
Ø Door identificatie met kinderen
Kindermisbruikers Verkrachters
Gebrek aan coping vaardigheden Geen tekortkomingen interpersoonlijke relaties
Gevoel van leegte en eenzaamheid Geëxternaliseerd
“deze persoon heeft het verdiend”
Onveilige romantische hechting Gevolg van woede en wraak veroorzaakt door
andere
Tekort in aangaan van relaties met gelijken Psychopathologie:
> Middelenmisbruik
> PS
> Dubbele diagnose
> Psychose
Plegen van delict is oncontroleerbaar Negatief sociaal netwerk
Geïnternaliseerd: Plegen ook andere delicten
‘ik doe er niemand kwaad mee’
Hands-on Hands-off
Verleden seksuele misbruik Vaker in een relatie
Middelenmisbruik Minder verleden met seksuele misbruik
Vaker veroordeeld Hoger opgeleid + baan
Theoretische verklaringen voor SGG
Integrated Theory of Sexual Offending (Ward & Beech, 2006)
Interactie van biologische (genen, hersenen), ecologische (sociale, culturele en persoonlijke
omstandigheden) en neuropsychologische factoren (perceptie, motivatie, emotie, controle). Dit
genereert klinische symptomen zoals tekorten van zelfregulatie, coping en empathie. Dit leidt
weer tot het plegen van een delict. Wordt gereguleerd door positieve of negatieve versterking
van gedrag.
Finkelhor’s Precondition Theory (Finkelhor, 1984)
Eerste multifactoriële theorie met verklaring in vier onderliggende factoren:
Emotionele congruentie (seks met kinderen is voor dader emotioneel bevredigend), seksuele
opwinding (daders worden seksueel opgewonden van kinderen), blokkade (als gevolg van
onvermogen om eigen behoeften te bevredigen op sociaal gepaste wijze) en ontremming (als
gevolg daarvan gedragen de daders zich op een andere manier tegenovergesteld aan hun
normaal gedrag). Eerste drie factoren zijn ontwikkeling in seksuele interesse kinderen, laatste
factor is manifestatie in gedrag. Volgens het FPT moet er worden voldaan aan 4 voorwaarden:
4
, Tentamen forensische behandel- en zorgprogramma’s 2024
1) Motivatie om een kind seksueel te misbruiken (resultaat eerste 3 factoren)
2) Interne remming moet overwonnen worden (gebruik middelen / psychopathologie)
3) Externe remming moet overwonnen worden (toezicht op het kind in kwestie)
4) Omgaan met mogelijke weerstand kind
Quadripartite Model (Hall en Hirschman, 1992)
Volgens dit model is er een interactie nodig tussen situationele (seksuele opwinding, cognitieve
beoordeling, affectieve controleverlies) en kwetsbaarheidsfactoren
(persoonlijkheidsproblematiek) voor het plegen van een zedendelict. Ook
motivationelefactoren spelen een rol. Er zouden verschillende type zedendelinquenten zijn:
1) Fysiologische seksuele opwinding (kindermisbruikers met parafiele stoornis)
2) Delict ondersteunende cognities (incestplegers)
3) negatieve gemoedstoestand en impulsiviteit (reactie op stress)
4) Ontwikkeling gerelateerde problematiek
Multifactoriële Dynamische Theorie (Marchall en Barbaree, 1990)
Interactie tussen biologische, sociale, culturele en situationele factoren. Vooral nadruk op de
adolescentieperiode die wordt gezien als ontwikkelingsperiode voor seksuele scripts,
interesses en attitudes.
Pathways model (Ward en Siegert, 2002)
Combi van Finkelhor, Hall en Hirschman en Marschal en Barbaree. Volgens PM ontstaan de
klinische symptomen die kenmerkend zijn voor zedendelinquentie als gevolg van vier
psychologische mechanismen die met elkaar interacteren en een route tot het plegen van een
zedendelict vormen.
1) Geringe interpersoonlijke vaardigheden (door verwaarlozing/onveilige band)
Ø Delict als gevolg behoefte aan intimiteit
2) Disfunctionele scripts (door seksueel misbruik)
Ø Delict als gevolg verwarring seks met intimiteit
3) Emotionele instabiliteit (door slechte emotie regulatie)
Ø Seks is coping voor negatieve emoties
4) Delict ondersteunende cognities
Ø Seks omdat het mag
5) Een beetje van alles is ook een mechanisme
Sociale Informatie Verwerking (Crick en Dodge, 1994)
Wanneer een verstoorde informatieverwerking structureel wordt, kan dit volgens SIV leiden tot
het ontwikkelen en behouden van SGG. Wederom de zes fases van SIV
1) Encoderen (selectieve waarneming, beperkt werkgeheugen)
2) Representatie (disfunctionele schema’s, cognitieve vervormingen)
3) Doelselectie (gemoedstoestand van persoon)
4) Responsgeneratie (komt voort uit eerdere ervaringen)
5) Responsselectie (keuze gemaakt in mogelijke oplossing fase 4)
6) Responsuitvoering
De Schending van Abstinentie (Abstinence Violence Effect, AVE)
Beschrijft de cognitieve en affectieve reacties op een uitglijder. Door een uitglijder kan je schuld
en schaamte voelen (affectief) en het gevoel van falen hebben (cognitief). Een uitglijder is in het
geval van zedendelinquentie al gedragingen en/of gedachten voorafgaand aan het delict.
Terugval is wanneer er ook daadwerkelijk een delict is. AVE moet dan in dit geval bij de seksuele
gedachten al ontstaan. Onderzoek toont echter aan dat AVE vaak afwezig is bij
5
, Tentamen forensische behandel- en zorgprogramma’s 2024
zedendelinquenten, pas bij een delict krijgen ze AVE. Dit omdat ze denken dat gedachten niet
perse verboden zijn.
Criminogene risicofactoren
Delict ondersteunende cognities en impliciete overtuigingen
Manier van denken wat een vertekend beeld geeft van de situatie dat bijdraagt aan het tot stand
komen en rechtvaardigen van het SGG. Schema’s die hierbij horen:
- De Gevaarlijke Wereld: mensen zijn niet te vertrouwen
- Recht Hebben: recht op bevrediging van behoeftes
Ø Kinderen/vrouwen zijn seksuele wezens
Ø Kind ondervind geen schade
- Oncontroleerbaarheid: niet in staat zijn situatie te beïnvloeden
Ø Vrouwen zijn onkenbaar
Attentional Bias (aandachtsvertekening)
Verkrachters tonen aandachtsvertekening bij seksuele stimuli maar ook bij stimuli die met
geweld en agressie te maken hebben. Kindermisbruikers eigenlijk alleen bij seksuele stimuli. Ze
hebben dan geen oog meer voor iets anders. Een herhaardelijke blootstelling aan een bepaalde
trigger zorgt er voor dat een daarbij behorend schema steeds opgeroepen wordt. Dit maakt het
telkens een meer automatisch proces wat ook het interpreteren in de toekomst zal
beïnvloeden.
Hechting
1) Veilige hechting (gevoel van eigenwaarde en interpersoonlijke vaardigheden)
2) Gepreoccupeerde hechting (negatief zelfbeeld en positief beeld van anderen)
Ø Kindermisbruikers
3) Angstig-vermijdende hechtingstijl (negatief zelfbeeld en negatief beeld van anderen)
Ø Kindermisbruikers
4) Vermijdende hechtingsstijl (positief zelfbeeld en negatief beeld van anderen)
Ø Verkrachters
Zelfregulatie
Voor zowel emotieregulatie als impulsiviteit en het in staat zijn om eigen behoeftes uit te
stellen.
Toenaderingsdoel > het willen plegen van een delict (verkrachters)
Vermijdingsdoel > het niet willen plegen van een delict (kindermisbruikers)
a. Passief vermijden: wil het niet doen, maar heeft onderregulatie
b. Actief vermijden: wil het écht niet doen maar verhoogt daardoor het risico, misregulatie
c. Automatische toenadering: vooral delict plegen vanuit delict ondersteunende
gedachten, onderregulatie
d. Geplande toenadering: gaat delict gewoon doen, inneffectieve zelfregulatie.
Persoonlijkheidsproblematiek
Vooral cluster B bij verkrachters en cluster A bij kindermisbruikers (schizoïde ps)
Coping en probleemoplossend vermogen
Probleemgerichte coping (probleem oplossen), emotiegerichte coping (verminderen stress),
vermijdinggerichte coping (zoeken naar afleiding. Laatste twee zijn vaak ineffectief vanwege in
stand houden van probleem).
6
