Juridische en Ethische Contexten
Samenvatni
VAN GEDACHTEN WISSELEN
HOOFDSTUK 1: DE ZELFOEFENING VAN HET DENKEN
Filosofie als daieliksste sost
In hun beroepspraktik erraren sociaal werkers reelal dat antwoorden niet eenroudigweg
roorhanden ziin en dat mensen heel rerschillend denken orer rerantwoordeliikheid. Sociale werkers
komen reel ethische problemen tegen in hun werk: moeten criminelen strenger worden aangepakt,
moet kinderen met beperkingen apart onderwiis rolgen, ziin drugsgebruikers rerantwoordeliik roor
hun eigen rerslaring? Is rerantwoordeliikheid iets wat we kunnen beschikken?
Filosofie en sociaal wers
In het boek komt een gesprek naar roren tussen een psychiater Dalrymple en een inbreker. De
inbreker zegt dat hii inbreekt door een slechte ieugd en legt ziin rerantwoordeliik buiten hemzelf. De
psychiater legt de rerantwoordeliikheid bii de inbreker zelf. Stel nu dat de inbreker een andere
psychiater had gehad die het met de inbreker eens zou ziin. Als dit het geral zou ziin, dan heef het
oordeel orer rerantwoordeliikheid dus gerolgen roor een behandeling. Vooronderstellingen orer
rerantwoordeliikheid, rechtraardigheid en respect werken dus door in hoe men cliënten benadert.
Wie rindt dat iedereen een rrii wil heef, zal diegene aanspreken op ziin rerantwoordeliikheid, maar
wie rindt dat er externe factoren ran inrloed ziin op ie rriie wil, zal deze conclusie minder snel
maken. De manier waarop pedagogen en/of leerkrachten omgaan met kinderen wordt dus beïnrloed
door hun opratngen orer mens en maatschappii. Ook de orerheid en instellingen worden bepaald
door deze opratngen. Volgens de WMO (wet maatschappeliike ondersteuning) is de burger in
eerste instante zelf rerantwoordeliik. Iedereen moet de kans hebben ziin eigen keuzes te maken,
sommigen hebben echter meer ondersteuning nodig daarbii. Dit gaat dus in op de autonomie ran
patënten.
In het eerste hoofdstuk worden er enkele rragen gesteld: wat betekent ‘erbii horen’ en ‘een zo
normaal mogeliik leren leiden’? Heerst er in onze maatschappii een norm waaraan iedereen moet
roldoen? Wordt iedereen gemeten aan de hand ran de standaardmens? Is een autonoom mens wel
zo belangriik of gaat het om een gelukkig mens? Om antwoorden op deze rragen te kunnen geren
zullen er eerst essentëlere rragen gesteld moeten worden. Bestaat de werkeliikheid? Is er een
standaardmens? Hoe weten we wat waar is?
Zoals we inmiddels hebben gezien bepaalt een mensoordeel een bepaald handelen: het oordeel ran
de psychiater orer rerantwoordeliikheid bepaalde ziin handelen. Iemands mensbeeld bepaalt tussen
iemands handelen. Hiermee ziin handelingen dus abstract. Veel mensen rinden respect belangriik en
rechtraardigheid, maar de meningen ran wat dat nu inhoudt rerschillen.
Een normatief beroep
Waarom is het roor sociaal werkers nu zo belangriik om flosofe te kennen? Omdat reel interrentes
en handelingen gebaseerd ziin op ethische en flosofsche kwestes en meningen. Mensbeelden en
waarden ziin subiectef. Daarom is het belangriik dat sociaal werkers hun handelen kunnen
legitmeren. Hun handelingen ziin raak gebaseerd op waarnemingen en interpretates daarran. Deze
1
,interpretates ziin hiermee nog geen feit, want andere sociaal werkers hadden handelingen
misschien anders gedaan of geronden.
Dat sociaal werkers sommige handelingen anders doen, wil niet zeggen dat ziin rriiuit mogen doen
wat ze willen doen. Ze moeten natuurliik de wet rolgen. Daarnaast werken sociaal werkers in
instellingen die doelen stelt en methodieken hanteert om de doelen te bereiken. De instellingen
hebben dus bepaalde methoden en rerwachtngen. Aan de andere kant wordt er raak ook ranuit
gegaan ie intuïte te rolgen. Sociaal werkers staan dus met één been in het systeem en protocollen
en met een ander been in hun eigen intuïte en oordeelrermogen en de wereld ran de cliënt/patënt.
De protocollen en het systeem laten ruimte orer roor eigen interpretate. Deze handelingsruimte
wordt ook wel de discretionaire ruimte genoemd. Deze ruimte rraagt de sociaal werkers om hun
handelen wel te rerantwoorden tegenorer de cliënten, het systeem, collega’s, zichzelf en andere
betrokkenen.
Grote, sleine en sterse verhalen
In ons dageliiks leren worden we geconfronteerd met flosofsche rragen. Vroeger werd er
biiroorbeeld aan de hand ran geloof al reel antwoorden gegeren op deze rraag: ‘irote verhalen’.
Het is een rerhaal dat automatsch door de grote meerderheid wordt geloofd. Volgens een flosoof
Lyotard ziin grote rerhalen totalitair, onrechtraardig, omdat ze andere rerhalen uitsluiten. Hii
relateerde de grote rerhalen aan biiroorbeeld liberalisme, communisme en kapitalisme. Volgens
Lyotard ziin grote rerhalen ongeloofwaardig geworden. De afwezigheid ran deze rerhalen biedt
ruimte roor meer rerschillende sleine verhalen. Deze kleine rerhalen komen tot uitng in een
pluriforme en direrse samenlering met rerschillende leefstilen. Deze grote rerscheidenheid heef
ook inrloed op sociaal werkers die rerschillende opratngen en risies meekriigen. Ondanks dat de
grote rerhalen orer ziin, betekent niet dar er geen dominante rerhalen meer ziin: dit noemt men de
sterke rerhalen. Het sterke rerhaal nu is biiroorbeeld de autonomie ran de mens. Sterke rerhalen
zorgen erroor dat andere kleine rerhalen minder snel gehoord worden.
De mens als subkect
De discussie orer de mens als autonoom wezen wordt al eeuwen geroerd. In de 17 e eeuw wordt het
moderne subiect geboren: hiermee wordt de autonome mens bedoeld. Modern rerwiist hiermee
naar de Verlichtng en de modernisering ran de samenlering. De mens ging zichzelf onderzoeken. Er
is ook reel kritek op de autonome mens ofwel het moderne subiect.
- Freud zegt dat we door onbewuste driifreren worden beïnrloed
- Volgens Nietzsche is de autonomie niets anders dan hoogmoed.
- Marx zegt dat wii door maatschappeliike rerhoudingen worden bepaald.
Deze drie worden de meesters ran het wantrouwen genoemd. Ook Foucault, Lyotard, Dileuze en
Derrida hebben kritek.
Van iedachten wisselen
Het rerschil tussen flosofe en wetenschap is dat menswetenschappen empirische wetenschappen
ziin. Ze onderzoeken waarneembare kenmerken, gedragingen en situates. Al deze onderzoeken gaan
uit ran bepaalde waarden, maar onderzoeken deze waarden zelf niet. Daar komt de flosofe om de
hoek kiiken. Filosofsche rragen: Wat is geluk, wat is werkeliik, wat is waarheid, wat is ziin? Het richt
zich op de grondbeginselen waarbinnen het menseliike bestaan zich rolstrekt. Het is te rergeliiken
met kinderen die altid waarom rragen. Waarom is dat zo? Verwondering staat hierbii centraal.
Filosofen rerwonderen zich orer waarom iets is of zou kunnen ziin. Verwondering doorbreekt
ranzelfsprekendheden, die biiroorbeeld rerteld worden door de grote rerhalen.
Vanzelfsprekendheden ziin dingen die roor zichzelf spreken: ze ziin niet rerwonderend, ze ziin zoals
wii denken dat ze ziin. Verhoeren zegt dat heel weinig dingen ranzelfsprekend ziin.
Foucault heef het orer de kritsche werkzaamheid ran het denken, de zelfoefening ran het denken.
De rraag of we anders kunnen denken dan we denken is essenteel om te bliiren denken. Filosofe
2
,beoefen ie niet alleen, maar doe ie met anderen, ie wisselt ran gedachten. Er is geen echte waarheid,
want dit is altid een interpretate rolgen Foucault.
Disciplines in de filosofie
Er ziin rerschillende disciplines in de flosofe:
- Wetenschapsleer en Kenleer: Wat is kennis? Hoe komt kennis tot stand? Kunnen we kennen?
Wat kunnen we kennen?
- Logica
- Ontologie: wat is ‘ziin’, wat is ‘werkeliikheid’.
- Metafysica: wat is het ‘hoogst-ziinde’? Wat staat er boren de mens? Het borennatuurliike?
- Ethiek: wat is goed en wat is kwaad? Welke handelingen ziin ethisch aanraardbaar?
- Esthetca: wat is mooi, wat is kunst, wat is schoonheid?
- Politeke flosofe en Sociale flosofe: rragen orer rriiheid, rerantwoordeliikheid,
rechtraardigheid en macht: moet iedereen geliik worden behandeld? Ben ie
rerantwoordeliik roor ie eigen?
- Wiisgerige antropologie: wat is een mens? Wat onderscheidt een mens ran een dier?
Oefenvraien:
- Geef roorbeelden ran flosofsche kwestes waarmee ie te maken hebt.
- Waarom is sociaal werk een normatef beroep?
- Wat bedoelt Lyotard met een klein, groot en sterk rerhaal?
- Wat is het rerschil tussen flosofe en wetenschap?
- De flosofsche disciplines worden onderscheden, maar kunnen ook samen worden gebruikt.
Noem hier een roorbeeld ran.
Hoorcolleie 1: Introductie Goed handelen (H1)
Handelen in kuridische en ethische context
Handelen is een menseliike actriteit die wetens en willens gedaan wordt en waar mensen roor
rerantwoordeliik kunnen worden gesteld. Er is een actor die handelt. Een bal gooien is een
handeling, een kou raten niet. Niet handelen kan ook handelen ziin. Wat goed handelen is, is een
normatere rraag. Deze is niet eenduidig te beantwoorden.
Er ziin drie kaders roor professioneel handelen:
- Maatschappeliik: de wet. Dit is de iuridishce context ran de pedagogiek en komt terug in
college 9 t/m 12.
- Professioneel: de beroepscode, NVO = Nederlandse Vereniging ran pedagogen en
onderwiisdeskundigen
Zowel de wetgering en de beroepscode laten ruimte roor de inzicht ran de professional. Dit
is de discretonaire ruimte. Hierbii moet ie ie hanbdelen kunnen beargumenteren. Een
professional heef ten alle tiden een persoonliike rerantwoordeliikheid roor handelen. Het
professionele kader betekent ook dat ie refecteert op ie professie: rakinhoud, normatriteit,
beleid, doelen, aannamen en concepten en waarden.
- Persoonliik: ethiek. Pedagoog ziin is een normatef beroep. Je persoonliike kader wordt
bepaald door waarden en normen en opratngen orer de mens en maatschappii. Ethiek is
bedoeld om hier systematsch orer na te denken.
Wat is een norm? Een norm is een impliciete of expliciete regel zoals een reilige brandmelder, een
goede toets, gepaste kleding, rerstandige ouder, mooie iongen en een goed leren. Normen ziin dus
geen feiten, want de opgenoemde roorbeelden ziin waardebepalend.
3
, Wat is een moreel dilemma? Een moreel dilemma is per defnite een moeiliike kweste waartussen
ie moet kiezen en waarbii conficterende waarden een rol spelen. Door een analyse, een refecte,
een ethisch stappenplan of moreel beraad kun ie tot een conclusie komen.
Een ethische refectere attude ontwikkelt men door als een pedagogische professional een
professionele houding aan te nemen, of ie nu een hulprerlener, een docent, een pedagoog of een
wetenschapper bent. Er wordt ran deze houding rerwacht dat ie permanent nadenkt. De rolgende
actriteiten spelen hierbii een rol: rerwonderen, redeneren, analyseren, refecteren, een kritsche
houding hebben, wisselen ran perspectef. Borendien maak ie ter ondersteuning ran dit alles gebruik
ran ethische theorieën en benaderingen. Je kunt kortom beter nadenken orer ie eigen moraal, die
zorgt roor het stellen ran goede rragen en een open mind.
Ethies, recht en code
Orereenkomsten hiertussen:
- Ze beraten beiden de rraag: hoe te handelen?
- Ze rragen beiden naar het iuiste, goede en rechtraardige.
Verschillen:
- Recht: hierbii is sprake ran een systeem ran algemene regels, rastgesteld door een formele
autoriteit met sanctonerende beroegdheid. Weten en regels liggen rast, gebaseerd op
ethische waarden.
- Ethiek: dit omrat systematsche refecte. Het ligt niet rast, maar is wel een theorie. Er hoort
geen formele autoriteit bii. Ook is dit anders dan ie aan de regels houden: illegaal handelen
kan ethisch iuist ziin. Wat goed handelen is, is in eerste instante een ethische rraag.
Wat moreel goed is wordt op rerschillende manieren bedacht:
- Dit kan een erolutonair gegeren ziin, waarbii geroel roor rechtraardigheid en empathie een
rol spelen.
- Het kan rerwiizen naar de openbaring, die door God gegeren is. Het moreel goede ligt bii dit
perspectef in de schepping.
- Het laatste perspectef is de menseliike rede, die uit gaat ran een ethische theorie en
refecte.
Ethies
Ethiek is een systematsche refecte op de moraal, waarbii een moraal een stelsel is ran waarden en
normen. Het is dus een contnue refecte ran wat goed en waarderol is en wat niet. Ethiek is ran
oudsher een belangriik onderdeel ran de flosofe en rraagt naar het goede leren. Het omrat een
kritsche onderzoek naar morele opratngen en denkt na orer goed handelen.
Er ziin rerschillende rormen ran ethiek:
- Descriptere ethiek: beschriiring ran moraal, historische/maatschappeliike context, obiectef
- Normatere ethiek: Wat is iuist? Rechtraardiging ran waarden en normen ethische
theorieën, prescriptef/roorschriirend
- Meta-ethiek: refecteert op ethiek zelf, en betref onder andere concepten en aannames
- Toegepaste ethiek: ethiek roor een bepaald reld, biiroorbeeld medische ethiek
Ethische theorieën komen tot stand binnen de flosofe en is een product ran permanente discussie.
Ethische theorieën geren principes om handelingen mee te beoordelen: hoe moeten we handelen?
Was het een goede handeling?
Mensen hebben rerschillende opratngen orer het goede. Dit ziin morele oordelen. Deze hangen
samen met een indiridu, tid en cultuur en smaak en conrente. Wat betekent dit roor de ethiek?
Moet er een unirersele theorie tegenorer stellen? Of moet iedereen maar zelf uitmaken wat goed of
slecht is? Dit is een dilemma roor de ethiek.
Relativisme
4
