Geschiedenis Historische contexten HAVO 5 Examenstof samenvatting hoofdstuk 1, 2 en 3. Een goede en duidelijke samenvatting van de stof die behandeld wordt in hoofdstuk 1 en 2. Toegevoegd met aantekeningen van de docent.
Historische contexten
Hoofdstuk 1 ǀ De Republiek (1515-
1648)
§1 Het begin van de Opstand (1515-1572)
Karel V versterkte centraal bestuur in NL, liet protestanten vervolgen.
Onder zoon Filips ll had Calvijn veel aanhangers (calvinisten) deze mensen waren
niet katholiek, maar protestants -> Filips stuurde Spaanse hertog Alva om
Calvinisten uit te roeien -> oorzaak Nederlandse Opstand.
Staatsvorming en centralisatie
In 1515 Karel uitgeroepen in de Staten-Generaal (in Brussel) tot heer der
Nederlanden. Jaar daarna koning van Spanje en in 1519 keizer van het Duitse rijk
(volgde zijn grootvader op). Als laatste in 1543 Gelderland onder zijn gezag -> de
17 NL gewesten voor het eerst onder 1 heer verenigd.
Gewesten bestuurden zichzelf, maar Karel wou centraal bestuur instellen met
regels die in elk gewest hetzelfde waren.
Steden en gewesten wouden privileges, rechten en vrijheden behouden die ze
hadden gekregen hadden in de middeleeuwen in ruil voor betalen van belasting.
Bloei handel en nijverheid in de 15e en 16e eeuw -> stedelijke burgerij steeds
sterker. Karel V afhankelijk van de rijke burgerij -> burgerij leverden geld voor de
oorlogen die hij voerde. Karel beloofde de privileges te respecteren. Maar
strengheid waarmee Karel protestantisme bestreed gezien als aantasting van de
privileges.
Luther
Toen Karel V keizer van Duitsland werd, begon Luther net met de Reformatie.
Luther kritiek op de kerk:
ergerde aan rijkdom en macht van de kerk
wees zelfgemaakte wetten en regels van de kerk af, zoals de regel dat
geestelijken niet mochten trouwen (het celibaat).
Kerk vond dat zij Gods bedoelingen konden vertellen en priesters vergaven
zonden en verkochten ze kwijtscheldingen van zonden (aflaten).
Luther vond:
Dat alleen God zonden kon vergeven
Dat mensen alleen in de hemel konden komen door hun geloof en door
Gods genade.
Luther vond het belangrijk dat alle gelovigen de Bijbel konden lezen (Bijbel moest
dus uit het Latijn vertaald worden naar Duits/andere volkstalen) -> ware geloof
en Gods bedoelingen alleen in de Bijbel te vinden.
De kerk probeerde de opvattingen te onderdrukken, maar Luthers opvattingen
werden snel verspreid via gedrukte boeken en pamfletten (= nieuwe media die
eind 15e eeuw beschikbaar waren) + Luther kreeg steun van Duitse vorsten.
,Karel voerde met katholieke vorsten oorlog tegen de protestantse vorsten -> in
1555 opgegeven.
Vrede van Augsburg: afgesproken dat de regel cuius regio eius religio (wiens
gebied, diens godsdienst) zou gelden: iedere vorst mocht geloof van zijn
onderdanen bepalen -> Duitsland verdeeld in katholieke en protestantse
gebieden.
De inquisitie
Ook in de Nederlanden kreeg Luther volgelingen, maar er waren geen vorsten om
de protestanten te beschermen. In 1521 in Antwerpen heel veel lutherse boeken
verbrand.
Jaar daarna stelde Karel een Nederlandse inquisitie in: rechtbank die ketters
moest opsporen en berechten).
Honderden protestanten als ketters verbrand, maar niet gelukt om
protestantisme uit te roeien.
Adellijke en stedelijke bestuurders zagen de inquisitie als aantasting van de
privileges, hadden moeite met de hardheid van de inquisitie. Want volgens die
privileges konden mensen alleen door hun stedelijke, gewestelijke of adellijke
plattelandsrechtbank worden berecht.
Karel vond dat hij absoluut gezag had en vond dat hij daarom de privileges
mocht aantasten als dat voor hem nodig was.
Calvinisten
Onder Filips ll leidde het meningsverschil over de manier waarop de overheid
moest reageren op het protestantisme tot de Nederlandse Opstand.
Filips volgde in 1555 Karel op en verliet in 1559 de Nederlanden -> benoemde
zijn halfzuster Margaretha van Parma tot landvoogdes. Zij bestuurde namens
Filips ll de Nederlanden.
Onder haar begon de leer van de Franse kerkhervormer Calvijn in de
Nederlanden te verbreiden.
Calvijn dacht over veel dingen hetzelfde als Luther, maar dacht anders over de
overheid:
Luther vond dat gelovigen de overheid altijd moesten gehoorzamen en zich niet
zonder overheidstoestemming mochten organiseren.
Maar Calvijn vond dat als het nodig was, gelovigen zonder toestemming van de
overheid kerken moesten vormen en tegen een goddeloze overheid in opstand
moesten komen. Dit paste in situatie in de Nederlanden, want daar waren geen
vorsten die protestanten konden beschermen.
In 1565 vroegen de hogere edelen om ketters minder hard aan te pakken.
Willem van Oranje (de belangrijkste edelman) vroeg om meerdere geloven toe te
staan.
Willem van Oranje stadhouder in Holland, Zeeland en Utrecht.
Filips bleef opdracht geven protestanten streng te vervolgen.
In 1566 400 lagere edelen naar het paleis van Margaretha waar ze met een
‘smeekschrift’ vroegen om de kettingvervolging te staken -> Margaretha vroeg
aan inquisitie om minder hard op te treden -> calvinisten dachten dat ze nu hun
gang konden gaan.
Predikanten gingen openlijk bijeenkomsten houden buiten de stadsmuren
(hagenpreek). In Steenvoorde ging een predikant hevig tekeer tegen de
‘beeldenverering’ van katholieke kerk. Daarna hebben hij en een groepje
, volgelingen in een nabijgelegen klooster beelden kapotgeslagen. Weken daarna
in honderden kerken/kloosters beelden stukgeslagen -> beeldenstorm.
Alva
Filips woedend en gaf de adel de schuld. Benoemde Spaanse hertog Alva tot
landvoogd. Stuurde hem + groot leger naar de Nederlanden om orde op zaken te
stellen. Ook Willem van Oranje naar buitenland gevlucht.
Alva speciale rechtbank ingesteld: de Raad van Beroerten. Moest de schuldigen
straffen. Deze ‘Bloedraad’ heeft 1100 mensen geëxecuteerd.
Ook 2 hoge edelen (de graven Egmont en Hoorne) ter dood veroordeeld: waren
katholiek maar deden niet genoeg tegen de ketters. Op de Grote Markt in Brussel
onthoofd.
Oranje gevlucht, maar riep vanuit Duitsland op tot verzet.
Oranje viel met een huurlingenleger in 1568 de Nederlanden binnen -> mislukte,
Oranje kreeg alleen steun van calvinistische vluchtelingen op schepen
(watergeuzen). Watergeuzen waren ontregelde bendes die platteland
plunderden/koopvaardijschepen aanvielen.
Onrust ook toegenomen doordat Alva wreed optrad en nieuwe belastingen
aankondigde.
Op 1 april 1572 namen de geuzen Den Briel in en in de maanden daarna steeds
meer Hollandse en Zeeuwse steden overlopen naar de Opstand.
Juli 1572 hielden Hollandse + Zeeuwse steden een Statenvergadering -> Oranje
uitgeroepen tot hun leider en benoemde hem opnieuw tot stadhouder.
De instelling van de drie Collaterale Raden
Karel V kwam in 1531 terug naar de Nederlanden en besloot het centrale bestuur
over de Nederlanden te versterken.
Stelde drie centrale raden in:
Moesten hem adviseren
Moesten hem helpen bij het bestuur
De drie raden:
1. de Raad van State -> het meeste aanzien. Advies geven over grote en
voornaamste zaken.
2. de Geheime Raad -> bestond uit rechtsgeleerden. Wetten opstellen/toezicht
houden op de gewestelijke en plaatselijke besturen.
3. de Raad van Financiën -> gaat over geldzaken. Overlegd met de gewesten
over belastingen/toezien dat ze betaald worden.
Samen de Collaterale (naast elkaar bestaande) Raden.
Als Karel er niet was moest zijn plaatsvervanger (de landvoogd) verplicht om
advies vragen bij de Raad van State voor de belangrijkste besluiten.
Luther voor de Rijksdag in Worms
Om de geloofseenheid te redden in zijn rijk (van Karel V) -> riep de belangrijkste
Duitse vorsten/edelen bijeen voor een vergadering in Worms. Luther ook
uitgenodigd en de keizer vroeg of Luther vasthield aan zijn opvattingen. Luther
zei tijdens een toespraak tot de Rijksdag dat zijn opvattingen gebaseerd zijn op
de Bijbel, had dus geen keus en moest zich vast blijven houden aan zijn
opvattingen.
Deze toespraak vat Luther leidde tot de definitieve scheuring van de kerk:
“Alleen de Heilige Schrift of overtuigende bewijzen kunnen mij in het ongelijk
stellen. En aangezien mijn geweten gevangen is in Gods woord, kan ik en wil ik
Voordelen van het kopen van samenvattingen bij Stuvia op een rij:
Verzekerd van kwaliteit door reviews
Stuvia-klanten hebben meer dan 700.000 samenvattingen beoordeeld. Zo weet je zeker dat je de beste documenten koopt!
Snel en makkelijk kopen
Je betaalt supersnel en eenmalig met iDeal, creditcard of Stuvia-tegoed voor de samenvatting. Zonder lidmaatschap.
Focus op de essentie
Samenvattingen worden geschreven voor en door anderen. Daarom zijn de samenvattingen altijd betrouwbaar en actueel. Zo kom je snel tot de kern!
Veelgestelde vragen
Wat krijg ik als ik dit document koop?
Je krijgt een PDF, die direct beschikbaar is na je aankoop. Het gekochte document is altijd, overal en oneindig toegankelijk via je profiel.
Tevredenheidsgarantie: hoe werkt dat?
Onze tevredenheidsgarantie zorgt ervoor dat je altijd een studiedocument vindt dat goed bij je past. Je vult een formulier in en onze klantenservice regelt de rest.
Van wie koop ik deze samenvatting?
Stuvia is een marktplaats, je koop dit document dus niet van ons, maar van verkoper luukvaa. Stuvia faciliteert de betaling aan de verkoper.
Zit ik meteen vast aan een abonnement?
Nee, je koopt alleen deze samenvatting voor €2,99. Je zit daarna nergens aan vast.
