Sanctierecht
Hoorcollege 1A: het sanctiestelsel, hoofdlijnen en achtergronden
5 februari 2019: M. Wolff
Huishoudelijk
Tweemaal per week colleges. Voor de verplichte stof per college moet je steeds naar nestor kijken.
Op nestor ook aanbevolen beeldmateriaal en lectuur. Klapper regelingen is in productie en mag mee
naar het tentamen.
Inhoud van het vak
1. Het sanctiestelsel: hoofdlijnen en achtergronden
2. Vrijheidsbenemende sancties: achtergronden, gevangenisstraf
3. Levenslange gevangenisstraf (Van Hattum)
4. TBS: historische achtergronden, oplegging
5. TBS: tenuitvoerlegging, verlenging, beëindiging
6. Detentierecht: beginselen en hoofdlijnen
7. Interne rechtspositie PBW
8. Interne rechtspositie TBS
9. Vrijheidsbeperkende straffen: taakstraf, VV, VI, bijkomende straffen
10. Vrijheidsbeperkende maatregelen
11. ISD (Struijk)
12. Vermogenssancties
13. Invloed van internationaal recht op sanctiestelsel
14. TBS-praktijk (advocaat Lieftink en ex-terbeschikkinggestelde)
Begrippen
Sanctierecht is al het recht dat te maken heeft met het sanctiestelsel. Sanctiestelsel: het geheel aan
strafrechtelijke sancties, de wettelijke regeling daarvan en hun onderlinge verhouding. Er zijn ook
veel sanctiemogelijkheden in andere rechtsgebieden, zoals het bestuursrecht, daarom moet je
spreken van strafrechtelijke sancties. Sanctierecht kan je ook anders benoemen als penitentiair
recht. Sanctierecht of Penitentiair recht; rechtsgebied dat de toepassing en tenuitvoerlegging van
strafrechtelijke sancties regelt. Sancties worden opgelegd en vervolgens moeten ze ook ten uitvoer
worden gelegd. Bij sommige universiteiten geven ze het vak detentierecht. Dan gaat het vooral om
vrijheidsbenemende sancties. Penologie is de meer multidisciplinaire kijk op sanctioneren. Penologie;
(multidisciplinaire) leer van het straffen, studie van grondslagen, doelen en effecten van reacties op
crimineel gedrag. We gaan het niet hebben over effecten van sanctioneren. Wij houden het in dit vak
vooral bij het juridische. Dan kom je met termen in aanmerking zoals de externe rechtspositie en
interne rechtspositie. Extern gaat over de kaders van de vrijheidsbeneming; welke voorwaarden zijn
er voor het opleggen van een sanctie en hoelang kan die vervolgens duren, hoe kom je er weer uit?
Dat is de externe rechtspositie. De interne rechtspositie zijn alle rechten en plichten die je hebt als
intern verblijft. Het is een onderscheid uit de jaren 70 en sindsdien zijn er meer sancties bijgekomen,
zoals de taakstraf en allerlei vrijheidsbeperkende sancties. Je zit dus per definitie niet opgesloten.
Dus die interne rechtspositie is niet meer zo’n heel goed woord. Ook u zou kunnen nadenken; hoe
kunnen we dat anders benoemen? Nog steeds heb je het onderscheid. Ik heb het voorstel wel
gedaan om het titulair te noemen; de juridische titel die je hebt opgelegd gekregen als sanctie en dan
regimair. Wij laten de penologie en jeugdstrafrecht buiten beschouwing in dit vak.
1
,Strafrechtstheorieën
In het boek wordt er niet veel aandacht aan besteedt. Je moet dit wel weten. Je moet niet alleen
naar de regels kijken, maar ook wat er achter ligt. Is er nou zoveel overlap en verband tussen theorie
en praktijk?
Waarom straffen we?
Preventie
Genoegdoening/vergelding/wraak
Elke straf is vergeldend van aard. Ook als een straf vergeldend is, moet het nog steeds proportioneel
zijn. Mensen denken verschillend over de reden en effectiviteit van straffen. Maar straf toemeten en
straf bepalen hangt zeer samen met wat jij denkt dat het doel van straffen en wat nuttig kan zijn in
een bepaald geval. Het hangt sterk af van het type misdaad. Sommige geloven in afschrikkende
werking en anderen geloven er niet in. Dat is natuurlijk wel interessant. Die doelen kunnen er wel zijn
maar de vraag is of die wetenschappelijk wel ondersteund worden. Het is belangrijk om te weten wat
er achter straffen zit bij de mensen die straffen opleggen.
Creatieve straffen?
Je kan bijzondere voorwaarden onder de voorwaardelijke straf opleggen, betreffende het gedrag van
de veroordeeld (bijvoorbeeld dat de verdachte een bepaald boek zou moeten lezen).
Straftoemeting: rechtsgelijkheid versus maatwerk
Rechtsgelijkheid is heel belangrijk in de rechtsstaat maar aan de andere kant willen we maatwerk
leveren. Dat kan per mens enorm verschillen. In Finland wordt de boete gerelateerd aan het
inkomen. In NL geldt dit niet en gaan we voor boetes uit van rechtsgelijkheid, proportioneel aan het
feit dat gepleegd is.
Wat is (de grondslag) van straf?
Grondslag: Straf is iemand opzettelijk leed toevoegen, ter vergelding van schuld aan een gepleegd
strafbaar feit. Vergelding is de grondslag en niet het doel.
Doel: In het WvSr staat dit niet, waar een rechter aan moet denken als hij een straf oplegt. Dus kan je
ook zeggen dat in het ene geval het strafdoel dit is en andere geval dat. Dat kan dus allemaal. Dat
verschilt per tijdsperiode. Want er wordt gesproken over een mild strafklimaat in Nederland. Dat was
misschien zo in de jaren 60 en 70 maar dat valt nu heel erg mee.
Waarom mag er eigenlijk worden gestraft?
Verdragstheorieën: Juist dat je gestraft wordt geeft aan dat je onderdeel bent van het
maatschappelijk verdrag.
Fichte: ‘recht om gestraft te worden’
Straftheorieën (De Keijser), 3 benaderingen:
1. Retributivistische benadering (straffen omdat)
Vooral achteruit kijken, meer de vergeldende theorieën. Worden vaak absoluut genoemd omdat er
iets is gebeurd dat niet mag en waar absoluut een reactie op moet volgen. Vergelding; een
verstoorde balans. Er moet genoegdoening komen. Onderscheid tussen:
A. Negatieve retributivisten
Straf mag, hoeft niet
o Maar is geen legitimatie
o Aangevuld met doelen relatieve benadering
Dominante principe in NL (opportuniteit)
B. Positieve retributivisten
Straf is een dwingende reactie op delict
2
, Kant (categorisch imperatief, talio)
Rechtvaardiging?
Legaliteitsbeginsel (bijvoorbeeld Duitsland)
2. Utilitaristische benadering (straffen opdat)
Kijkt vooruit en zegt dat er weliswaar iets is gebeurd in het verleden en dat is aanleiding om te
bedenken wat we in de toekomst met deze figuur aanmoeten. Dat is relatief want er wordt niet
gestraft omdat er iets gedaan is, maar opdat we kunnen verbeteren of anderen willen afschrikken.
Gaat om een doel in de toekomst verwezenlijken, zoals preventie of afschrikking.
A. Generale preventie
Voor anderen, zorgen dat anderen het feit niet plegen.
B. Speciale preventie
Voor de dader zelf, zorgen dat de dader zelf het niet nog een keer doet.
3. Herstelbenadering
Dit is vooral gericht op conflictoplossing. Het slachtoffer komt hier heel erg in beeld. Je probeert met
elkaar via bijvoorbeeld bemiddeling of met vertegenwoordigers van de omgeving om herstel.
Verenigingsbenadering
Combineert elementen van utilitaristische en retribituvistische benadering.
Bovengrens wordt bepaald door de schuld van de dader.
Of straf moet worden toegepast en hoe die er in concreto komt uit te zien door utiliteitsprincipes.
Herstelbenadering
Twee visies: als doel van straf of i.p.v. straf
› conflictoplossing en herstel
› positie slachtoffer in strafproces versterkt (spreekrecht, voegen als benadeeldepartij,
schadevergoedingsmaatregel)
› dader-slachtofferbemiddeling (51h), conferenties
Oefenen met theorie
Artikel 9a?
Indien de rechter dit raadzaam acht in verband met de geringe ernst van het feit, de persoonlijkheid
van de dader of de omstandigheden waaronder het feit is begaan, dan wel die zich nadien hebben
voorgedaan, kan hij in het vonnis bepalen dat geen straf of maatregel zal worden opgelegd.
Voorbeeld is de zaak Wilders. Argumenten hiervoor had te maken met zijn politieke functie.
Door art. 9a Sr toe te passen wordt in ieder geval wel de norm bevestigd.
Vanuit de absolute theorieën, wat zouden die vinden van art. 9a Sr?
Die zouden dit niet oké vinden. Zij kijken terug, er is een strafbaar feit gepleegd en daar moet een
reactie op komen. Maar komt er geen reactie op? Het is geen stevige reactie maar het is wel een
reactie. Dat moet je wel bedenken. Vergelding heeft ook iets beperkends in zich vanwege de
proportionaliteit. Absolute theorieën vinden vooral dat gereageerd moet worden, niet perse heel
hard, maar er moet gereageerd worden. Vroeger had je in het jeugdstrafrecht nog wel de berisping.
Dat was een heel communicatieve functie van de straf.
Doodstraf?
Heel sterk oog om oog, tand om tand. Neem je een leven, dan wordt je leven genomen. Over de
afschrikkende werking kan je twisten (de generale preventie).
Doodstraf
Van Bemmelen 1948:
Doodstraf niet onrechtmatig, maar ondoelmatig
3
, Voor: Gemakkelijke onschadelijkmaking
Humaner dan levenslang
Voorkomen eigenrichting door vergeldingsbehoefte, bescherming en zedelijk waardeoordeel
Tegen: Werkt misdaadverwekkend
Onherstelbaar
Onbekend leed
Treft nabestaanden meer dan schuldige
Geen individuele variatie
Verlaagt autoriteit Staat
Sanctiestelsel: van orde naar chaos?
1813: Code Penal, aangevuld door het Gesel-en worgbesluit van Willem I, Soeverein Vorst:
- Doodstraffen
- Tuchthuis (max 20 jaar)
- Lijfstraffen
- Boete
1854: Afschaffing lijfstraffen/schavotstraffen
1860: Moratorium doodstraf
1871: Afschaffing doodstraf
1871: Introductie levenslange gevangenisstraf (als vervanging van de doodstraf)
1881/1886: Wetboek van strafrecht
Het Wetboek van Strafrecht 1886 kende drie hoofdstraffen:
1. Gevangenisstraf (cellulair – opzetdelicten)
2. Geldboete (in gemeenschap – schulddelicten)
3. Hechtenis
Alternatief en dus niet cumulatief. Dit noem je eensporig. Er waren geen bijzondere strafminima
meer die er daarvoor wel waren geweest. Wij werken alleen met strafmaxima.
Vier bijkomende straffen:
1. Ontzetting van rechten
2. Verbeurdverklaring
3. Openbaarmaking uitspraak
4. Plaatsing in een rijkswerkinrichting (Veenhuizen)
1 maatregel: Opsluiting in een krankzinnigengesticht voor 1 jaar.
Neo-klassieke: dit staat voor de vergeldingstheorie als uitgangspunt, maar wel proportioneel en
humaan en met oog voor de zedelijke verbetering. Levenslang wel mogelijk, terwijl Modderman zei
dat hij het met bloedend hart in het Wetboek heeft gezegd.
Moderne richting
› N.a.v. L’uomo delinquente! (Lombroso 1876)
› Biologische aanpak van het opsporen van ‘de misdadige mens’, bv dmv schedelmeting etc.
Aandacht voor oorzaken: Utilitaristisch en behandelen in plaats van straffen
De nieuwe of moderne richting
Er komen alternatieven voor gevangenisstraf, Straf dient ‘immers’ niet alleen om te
• vergelden, maar juist ook
• ter resocialisatie (rehabilitatie)
Dit vertaalde zich in :
• uitbreiding VI 1915 : na twee derde en minimaal 9 mnd
4
