Samenvatting Filosofie
Van gedachten wisselen: filosofie en ethiek voor zorg en welzijn
Hoofdstukken: 1, 2, 3 en 6
Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1: De zelfoefening van het denken ........................................................................................ 3
Filosofie als dagelijkse kost ................................................................................................................. 3
Filosofie en sociaal werk...................................................................................................................... 3
Een normatief beroep ......................................................................................................................... 3
Het grote verhaal en het sterke verhaal ............................................................................................. 3
De mens als subject ............................................................................................................................. 3
Van gedachten wisselen: de kritische werkzaamheid van het denken ............................................... 4
Disciplines in de filosofie ..................................................................................................................... 4
De filosofie van mens en maatschappij ............................................................................................... 4
Hoofdstuk 2: Gelukkig: in voor- én tegenspoed? .................................................................................... 5
Welvaart en geluk................................................................................................................................ 5
Filosofie van de levenskunst................................................................................................................ 5
Het volmaakte leven (Aristoteles) ....................................................................................................... 5
Onverstoorbaar geluk (Seneca) ........................................................................................................... 6
Het grootste geluk voor iedereen (Mill) .............................................................................................. 7
Van het leven een kunstwerk maken (Foucault) ................................................................................. 7
Hoofdstuk 3: Meer autonomie: humanisering of disciplinering? ........................................................... 8
Een paradijs op aarde? ........................................................................................................................ 8
Vooruitgang: een zegen of een vloek? ................................................................................................ 8
Politiserend werken............................................................................................................................. 9
De vervreemde mens .......................................................................................................................... 9
De zelfstandige mens (Fromm) ........................................................................................................... 9
De handelende mens (Arendt) .......................................................................................................... 11
Wat verstaat Arendt onder handelen, werken en arbeiden? ....................................................... 11
De gedisciplineerde mens (Foucault) ................................................................................................ 12
De soevereine macht ..................................................................................................................... 12
De disciplinerende macht .............................................................................................................. 13
De biomacht .................................................................................................................................. 13
Sociaal werk als normaliserende praktijk .......................................................................................... 13
Hoofdstuk 6: Het menselijk bestaan: kiezen of delen? ......................................................................... 14
Waar doe ik het eigenlijk voor?......................................................................................................... 14
,Existentiefilosofie .............................................................................................................................. 14
Stadia op de levensweg (Kierkegaard) .............................................................................................. 14
De esthetische levenshouding....................................................................................................... 15
De ethische levenshouding ........................................................................................................... 15
De religieuze levenshouding ......................................................................................................... 15
Antikerkelijk ................................................................................................................................... 15
Zorg en menselijke existentie (Heidegger) ........................................................................................ 15
Intentionaliteit (leefwereld) .......................................................................................................... 16
Dasein en existentie ...................................................................................................................... 16
Angst en het ‘zijn tot de dood’ ...................................................................................................... 16
Eigenlijk en oneigenlijk .................................................................................................................. 16
Het erzijn als zorg .......................................................................................................................... 17
Het rekenende denken .................................................................................................................. 17
Het menselijke gelaat (Levinas) ......................................................................................................... 18
De Ander, met een hoofdletter ..................................................................................................... 18
De ethische relatie......................................................................................................................... 18
De presentiebenadering (Baart) .................................................................................................... 19
De kern van de presentietheorie................................................................................................... 19
Kritiek op interventie..................................................................................................................... 19
De filosofisch-ethische beroepshouding ....................................................................................... 19
,Hoofdstuk 1: De zelfoefening van het denken
Filosofie als dagelijkse kost
Volgens de Sloveense filosoof Slavoj Zizek leven we in ‘een unieke tijd waarin iedereen op een
bepaalde manier wordt gedwongen om een soort filosoof te zijn’. Ook sociaal werkers worden door
deze unieke tij gedwongen om een soort filosoof te zijn. Zij worden in hun werk bijna dagelijks
geconfronteerd met vragen die een filosofisch karakter hebben.
Filosofie en sociaal werk
Dalrymple laat in het voorbeeld uit het boek (p. 21) zien dat Bestaat de mens? ‘De mens is in
assumpties over verantwoordelijkheid, rechtvaardigheid en deze wereld niet te vinden. Ik heb
in mijn leven Fransen, Italianen
respect en over de relatie tussen individu en samenleving
en Russen ontmoet […], maar de
duidelijk doorwerken in hoe we met cliënten omgaan. Wanneer
mens ben ik nooit tegengekomen.
we van mening zijn dat ieder individu zich aan de maatschappij Misschien bestaat hij wel. Maar
moet aanpassen, dan kijken we anders aan tegen bijvoorbeeld in elk geval niet bij mijn weten.’
drugsgebruikers en hangjongeren dan wanneer we vinden dat zij - De Maistre
slachtoffer zijn van die maatschappij.
Een normatief beroep
De sociaal werker en zorgverlener verbuigen zich, nu de vraag naar meer handen aan het bed steeds
groter wordt, op eigenaardige vragen waarop geen eenduidig antwoord kan worden gegeven.
Waarom doen zij dit? Als aller eerst omdat juist die eenduidigheid ontbreekt en dat is in onze huidige
samenleving zichtbaar. Daarnaast ook omdat hun handelen directe gevolgen heeft voor het dagelijks
leven van andere mensen, die hun eigen normen en waarden hebben.
Het grote verhaal en het sterke verhaal
Volgens de Franse filosoof Jean-François Lyotard is het belangrijkste van een groot verhaal, dat het
zichzelf voor waar houdt. Een groot verhaal dicht de kloof tussen bijvoorbeeld de algemene
voorstelling over de mens en de concrete werkelijkheid waarin mensen leven. Dit verhaal doet alsof
het alles begrijpt en op alle vragen een antwoord heeft. Volgens Lyotard zijn grote verhalen daarom
totalitair. Ze zijn niet alleen ongeloofwaardig, maar ook onrechtvaardig. Ze sluiten andere verhalen
uit en maken deze andere verhalen minder waard. In deze grote verhalen is er vrijwel geen ruimte
voor interpretatie of andere betekenissen. De conclusie van Loytard is dat de grote verhalen hun
claim dat ze overal een antwoord op hebben, niet waarmaken. Daarmee bedoeld hij vooral de
dominante grote verhalen over de emancipatie van de mens.
De tijd van grote verhalen is nu wel voorbij, maar sommige van deze verhalen zijn nog steeds
dominant. Deze verhalen worden ook wel ‘sterke verhalen’ genoemd. Een sterk verhaal probeert
andere verhalen te overtroeven. Deze verhalen zijn ook sterk, omdat het onwaarschijnlijk is en
bepaalde verhalen lijkt te overdrijven. Het verhaal over de autonomie van de mens is een sterk
verhaal dat nu overal wordt verteld. Het verhaal gaat dat wij autonoom zijn, zelf onze keuzes willen
en kunnen maken en zelf onze leefstijl willen kiezen en niet afhankelijk willen zijn. De overheid
baseert zich op dit verhaal, je ziet het terug in de opvatting dat de overheid zich terug dient te
trekken en ons de ruimte moet geven om ons leven te leiden zoals wij dat zelf willen.
De mens als subject
In de filosofie wordt de autonome mens ook wel ‘modern subject’ genoemd. Met modern wordt de
moderniteit, die in de zeventiende eeuw begint, bedoeld. Subject betekent letterlijk ‘wat er onder
ligt’. De mens ontdekt zichzelf in de moderniteit als fundament van het weten en de kennis van de
werkelijkheid. Het gevolg hiervan is dat de mens zichzelf gaat onderzoeken. Filosofen als Immanuel
, Kant en René Descartes hebben zich veel beziggehouden met de vraag wat de mens tot fundament
van het weten maakt.
Er is veel kritiek gekomen op het idee dat de mens autonoom is. Sigmund Freud beweerde dat we
door onbewuste drijfveren worden beïnvloed. Friedrich Nietzsche verteld dat de menselijke
autonomie meer een geval van hoogmoed is en Karl Marx liet zien hoe wij door maatschappelijke
verhoudingen worden bepaald. Freud, Nietzsche en Marx worden vanwege hun kritiek op het
moderne subject ook wel ‘de meesters van het wantrouwen’ genoemd. Onder andere de filosoof
Michel Foucault ging verder met het kritiek op het subject. Foucault stelde dat de mens is
verdwenen. Hiermee wil hij niet zeggen dat er geen mens meer is en dat deze niets waard is. Hij
stelde hiermee de autonomie van de mens als zelfgenoegzaam ter discussie.
Van gedachten wisselen: de kritische werkzaamheid van het denken
We denken zonder na te denken, wanneer het denken routine is geworden. Foucault plaatst
hiertegenover de ‘kritische zelfwerkzaamheid van het denken’ of de ‘ zelfoefening van het denken’.
Wanneer denken enkel gebruikt word voor het verwerven van kennis en ons niet op een bepaalde
manier in verlegenheid brengt, is het denken volgens Foucault niet veel meer waard. Het is dan ook
belangrijk om je te blijven afvragen of je anders kan denken dan dat je denkt.
Disciplines in de filosofie
Er zijn verschillende disciplines in de filosofie waarin verschillende belangrijke vragen centraal staan:
wetenschapsleer, kenleer, logica, ontologie, metafysica, ethiek, esthetica, politieke filosofie, sociale
filosofie en wijsgierige antropologie.
➢ Ontologie (de leer van het zijn): wat is werkelijkheid of zijn? Wat is het verschil tussen wezen
en schijn? De vraag naar ‘het zijn’.
➢ Metafysica: een niet weg te denken begrip in de filosofie. Volgens sommigen gelijk aan
ontologie. Letterlijke betekenis: ‘dat wat na de fysica komt’. Volgens Aristoteles is de
metafysica een denken over wat voorbij de grenzen van de voor ons waarneembare
werkelijkheid ligt. Metafysisch betekent dan bovenzintuiglijk. De vraag naar het ‘hoogst
zijnde’.
➢ De kennis- en wetenschapsleer: wat is kennis en hoe komt kennis tot stand?
➢ De wijsgierige antropologie: wat is het zijn of wezen van de mens? Wat onderscheid het
‘zijnde’ mens van alle andere zijnden?
➢ Sociale en politieke filosofie: vragen over vrijheid, verantwoordelijkheid, rechtvaardigheid
en macht.
➢ De ethiek: hoe kunnen we goed van kwaad onderscheiden? Principes op basis waarvan we
kunnen zeggen dat de ene handeling ethisch aanvaardbaar zijn en de andere niet.
De filosofie van mens en maatschappij
Voor Plato bestaat er een wezen van de mens, al komen wij als mensen in het ondermaanse, daar
niet bij in de buurt. Voor Aristoteles is de mens een politiek dier en een sociaal wezen. Fromm stelt
dat de mens bang is voor vrijheid en vlucht in onderdrukking, ‘liever slaaf dan vrij’. Nietsche dompelt
de mens onder in een krachtenspel en Foucault meent dat ‘de mens’ niet bestaat.
